Διώξτε το «ΔΥΣ» από τη ΔΥΣΛΕΞΙΑ κι από τη ζωή

Αρχικά

Δυσλεξία

Δισλεξία

Εκπαιδευτικά συστήματα

Εγκεφαλικές λειτουργίες

Η σκληρή “ελληνική” πραγματικότητα

Δημιουργικότητα - Καινοτομία - «Ροή»

Τελικά

Αρχικά

Το ζήτημα δεν είναι απλώς να δικαιωθούν οι δυσλεξικοί. Το ζήτημα δεν είναι απλώς να αλλάξει το «παράδειγμα» της εκπαίδευσης. Το ζητούμενο είναι να διώξουμε το ΔΥΣ από τη ζωή μας. Να μπορεί κάθε άνθρωπος να αισθάνεται ότι ζει στο παρόν μια ζωή γεμάτη νόημα, να πλέει σε πελάγη ευφορίας βρίσκοντας πληρότητα στην καθημερινότητα, να αισθάνεται συνδεδεμένος με το περιβάλλον και τους συνανθρώπους του και να πετάει με τα γερά φτερά της έμπνευσης, της ελπίδας και της αγάπης, χορεύοντας μέσα στο φως, μέσα στους ρυθμούς της συμπαντικής μουσικής αρμονίας.

Το αίτημα μοιάζει ουτοπικό και πράγματι είναι γιατί δεν υπάρχει κάποιος τέτοιος τόπος, κάποιος παραδεισένιος τόπος, κάποιος χαμένος παράδεισος, τον οποίο να μπορεί να βρει ο άνθρωπος ώστε να του εξασφαλίσει ευτυχισμένη ζωή. Δεν υπάρχει τόπος, αλλά υπάρχει τρόπος, ακόμη και κάτω από τις χειρότερες εξωτερικά συνθήκες, όπως μας αποδεικνύει ο Τζο ο οξυγονοκολλητής ..., να ρυθμίζεται ο άνθρωπος έτσι που να ζει έναν τέτοιο παράδεισο, «εδώ και τώρα», σε όποιον τόπο κι αν τύχει να βρίσκεται. Αυτό τον τρόπο, αυτή τη δυνατότητα του ανθρώπου, αυτή την εκπληκτική ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, προσεγγίζουν από διαφορετικές μεριές:

1. Η Jill Bolte Taylor η οποία περιγράφει την ευφορία και την υπέροχη αίσθηση γαλήνης που ένοιωσε όταν περιορίστηκαν δραματικά λόγω αιμορραγικού εγκεφαλικού οι λειτουργίες του αριστερού της εγκεφαλικού ημισφαιρίου   ⁱ   .

2. Ο Ken Robinson μιλώντας για τη δημιουργικότητα, τα διάφορα είδη ευφυίας και την ανάγκη να αλλάξει το «παράδειγμα» της εκπαίδευσης   ⁱⁱ   .

3. Ο Iain McGilchrist παρουσιάζοντας τον διαφορετικό τρόπο λειτουργίας των δύο εγκεφαλικών μας ημισφαιρίων: Νιώθουμε ότι η ζωή μας δεν έχει νόημα, νιώθουμε δυστυχισμένοι επειδή εστιάζουμε κυρίως στον τρόπο λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου. Μια ασπρόμαυρη φωτογραφία δεν μπορεί να απεικονίσει την ποικιλία των χρωμάτων. Όμως ο κόσμος του δεξιού ημισφαιρίου έχει να κάνει με το παρόν, με το «τώρα», και όταν η συνείδηση του ανθρώπου επιλέγει να του δίνει περισσότερο χρόνο νιώθει ότι η ζωή του έχει νόημα, νιώθει ευτυχία και πληρότητα. feeles happiness and fulfilment   ⁱⁱⁱ   .

4. Ο Mihaly Csikszentmihalyi προτείνοντας τον όρο «ροή». Η «Ροή» είναι μια κατάσταση αυξημένης εστίασης, νηφάλιας έκστασης, ευφορίας και ανατροφοδότησης, που βιώνουν άνθρωποι πετυχημένοι σε ποικίλες δραστηριότητες όπως η τέχνη, το παιχνίδι ή η εργασία   ^iv   .

5. Ο Eckhart Tolle μιλώντας για την απελευθέρωση, την πληρότητα, τη φώτιση, την αίσθηση ενότητας και ολότητας, την ευτυχία και τη δημιουργικότητα που αναδύονται όταν η συνείδηση του ανθρώπου απελευθερώνεται από την κυριαρχία του παρελθόντος και του μέλλοντος, όταν απεγκλωβίζεται από την κυριαρχία των λειτουργιών του αριστερού ημισφαιρίου, όταν ζει στο παρόν, στο «Τώρα», όταν δίνει περισσότερο χρόνο στις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου   ^v   .

Η δισλεξία είναι το χάρισμα που έδωσε τη δυνατότητα να ενωθούν τα πέντε αυτά «σημεία» και πολλά άλλα ...

Το κείμενο της ανάρτησης:

Κατεβάστε το κείμενο της ανάρτησης.

  ^   Δυσλεξία

Εξ ορισμού ο όρος δυσλεξία δηλώνει ασθένεια, ελάττωμα, προβληματική κατάσταση (δυσανεξία, δυσεντερία, δυσπλασία, μαύρη δυστυχία ...). Το νεωτερικό εκπαιδευτικό περιβάλλον, γνήσιο τέκνο της βιομηχανικής επανάστασης και απευθείας απόγονος της καρτεσιανής ανθρωπολογίας, του «σκέφτομαι άρα υπάρχω», που φαντασιώνεται ότι η ορθολογική σκέψη είναι η ύψιστη ανθρώπινη λειτουργία που ανεβάζει τον άνθρωπο από το επίπεδο του ζώου, έχοντας απολυτοποιήσει τη λεκτική σκέψη, διέγνωσε ως ασθένεια την σκέψη με εικόνες. Με το πέρασμα όμως στη μεταμοντέρνα κατάσταση άρχισαν να αναγνωρίζονται τα πλεονεκτήματα της σκέψης με εικόνες και φτάσαμε να μιλάμε για «Το Χάρισμα της Δυσλεξίας» (The Gift of Dyslexia) ¹ , για «Το Πλεονέκτημα της Δυσλεξίας» (The Dyslexic Advantage) ² . Ο αυτονόητα όμως υποτιμητικός όρος ΔΥΣ-λεξία παραμένει!

Το πρόθεμα δυσ- έχει αρνητική σημασία, στα ελληνικά σημαίνει: «κακός, άρρωστος, μη φυσιολογικός, και -όταν μπαίνει μπροστά από μια λέξη- καταστρέφει την καλή έννοια ή αυξάνει την κακή έννοια του όρου» (Liddell & Scott). Όμως, η νοητική λειτουργία που προκαλεί τα συμπτώματα που χαρακτηρίζουμε ως δυσλεξία είναι κυριολεκτικά ένα χάρισμα που βασικά του χαρακτηριστικά είναι ότι οι άνθρωποι των οποίων ο εγκέφαλος λειτουργεί με αυτό τον τρόπο έχουν πολύ αυξημένη συνείδηση του περιβάλλοντός τους, είναι πιο περίεργοι από το μέσο άτομο, σκέφτονται κυρίως με εικόνες παρά με λέξεις, είναι εξαιρετικά διαισθητικοί και διορατικοί, σκέφτονται και αντιλαμβάνονται πολυδιάστατα (χρησιμοποιώντας όλες τις αισθήσεις τους), έχουν ζωηρή φαντασία. Αν δεν καταπιεστούν, ανατραπούν ή καταστραφούν από γονείς ή εκπαιδευτικούς, μπορεί να καταλήξουν να έχουν ευφυΐα ανώτερη του φυσιολογικού και να είναι ασυνήθιστα δημιουργικοί.

«Η δυσλεξία είναι το καλύτερο και πιο εμφανές αποδεικτικό στοιχείο ότι ο εγκέφαλος μας δεν ήταν ποτέ σχεδιασμένος να διαβάζει. Βλέπω την δυσλεξία σαν μια καθημερινή υπενθύμιση της Εξέλιξης ότι υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι οργάνωσης του εγκεφάλου. Ορισμένοι από αυτούς τους τρόπους οργάνωσης ίσως δεν εξυπηρετούν την ανάγνωση, είναι όμως ταυτόχρονα πολύ σημαντικοί για την δημιουργία κτιρίων, τη τέχνη, αλλά και για την αναγνώριση προτύπων τόσο σε αρχαία πεδία μάχης όσο και σε διαφάνειες βιοψίας. Ορισμένες από τις διαφοροποιήσεις αυτές στην οργάνωση του εγκεφάλου μπορούν να αξιοποιηθούν στην επιτυχή αντιμετώπιση των ποικίλων απαιτήσεων επικοινωνίας που μόλις έχουν αρχίσει να διαφαίνονται στον ορίζοντα»  ³ . Δεν έχουν όλα τα παιδιά με δυσλεξία εξαιρετικά ταλέντα· όλα όμως έχουν μοναδικές δυνατότητες που πολλές φορές πάνε χαμένες, επειδή δεν γνωρίζουμε πώς να τις αξιοποιήσουμε» ⁴ . «Η δυσλεξία δεν κάνει κάποιον μεγαλοφυΐα, αλλά είναι καλό για την αυτοεκτίμηση όλων των δυσλεξικών να γνωρίζουν ότι το μυαλό τους δουλεύει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που δουλεύουν και τα μυαλά των μεγαλοφυιών ανθρώπων. Είναι επίσης σημαντικό γι' αυτούς να ξέρουν ότι η δυσκολία τους με την ανάγνωση, τη γραφή, την ορθογραφία ή τα μαθηματικά δεν σημαίνει ότι είναι καθυστερημένοι ή κουτοί. Η ίδια νοητική λειτουργία που δημιουργεί μια μεγαλοφυΐα δημιουργεί και αυτά τα προβλήματα. Η νοητική λειτουργία που προκαλεί τη δυσλεξία είναι κυριολεκτικά ένα χάρισμα, είναι μια φυσική ικανότητα, ένα ταλέντο. Είναι κάτι το ιδιαίτερο που εξυψώνει το άτομο»  ⁵ .

Ο Δάσκαλος μπαίνει στη Τάξη και διδάσκει την Πρόσθεση:
«1 και 1 ίσον 2».
Την άλλη μέρα εξετάζει:
«Παιδιά, πόσο μας κάνει 1 και 1;»
Ο Γιαννάκης κοιτάει «σαν χαζό».
Τον βλέπει ο δάσκαλος και σκέφτεται: «χαζό είναι το παιδί!».
Όμως το μυαλό του Γιαννάκη «έχει πάρει φωτιά»:
1+1 = 2 όπως είπε ο δάσκαλος αλλά πλήττει με την «λογική» σκέψη, τον ελκύει η πλάγια, η «παλαβή», η εφευρετική, δημιουργική σκέψη, οπότε:
1+1 = 11 (αν τα βάλουμε δίπλα-δίπλα) ...
1+1 = 1 (αν τα βάλουμε το ένα πάνω στο άλλο) ...
Ο Γιαννάκης θυμάται τη «λογική» πρόταση του δασκάλου, ελκύεται από τις «τρελές» του εικόνες και δεν ξέρει τι να διαλέξει ...

Το μυαλό του παιδιού που σκέπτεται με λέξεις, λεκτικά, δουλεύει σαν τραίνο που κινείται πάνω σε ράγες, δουλεύει σαν σειριακός ηλεκτρονικός επεξεργαστής. Το μυαλό του λεγόμενου δυσλεξικού, του παιδιού που σκέπτεται με εικόνες, δουλεύει σαν παράλληλος ηλεκτρονικός επεξεργαστής, κινείται στο χώρο, πετάει, τρέχει σαν άγριο άλογο ... Είναι πιο δύσκολο να δαμαστεί, αλλά όταν καταφέρει κάποιος να το ελέγξει, να το δαμάσει, είναι πολύ πιο αποδοτικό, είναι δημιουργικό, εφευρετικό, καινοτόμο.

Το 2007 κυκλοφόρησε η ινδική ταινία (παραγωγή Bollywood) με τίτλο «Σαν Αστέρια στη Γη» (Taare Zameen Par - Αστέρια πάνω στη Γη) η οποία πραγματεύεται το θέμα της δυσλεξίας. Ο Ισάν, ένα δυσλεξικό αγόρι 8-9 ετών έχει ήδη μείνει στάσιμο στην Γ’ τάξη και αντιμετωπίζεται από την οικογένεια και το σχολείο ως τεμπέλης, πεισματάρης και αντιδραστικός. Οι γονείς του Ισάν αποφασίζουν να τον στείλουν εσωτερικό σε άλλο σχολείο για να «στρώσει» αλλά εκεί ο Ισάν βιώνει καθημερινά την αποτυχία και την τιμωρία, που τον ωθούν στην εσωστρέφεια, τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και πέφτει σε βαριά κατάθλιψη εγκαταλείποντας το μοναδικό πράγμα που αγαπούσε και τον ενέπνεε, τη ζωγραφική. Τελικά ένας δάσκαλος, ο Νικούμπ, ο οποίος σαν μαθητής είχε την ίδια ιδιαιτερότητα, ήταν δυσλεξικός, ενημερώνει στους γονείς του Ισάν για τη δυσλεξία και τον βοηθάει να ξαναβρεί την έμπνευση ⁶ .

«Η πραγματική τραγωδία με τη δυσλεξία είναι ότι κανένας δεν ενημερώνει ... τα παιδιά εκείνα που κάθε χρόνο, δημόσια και ταπεινωτικά, συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να διαβάσουν, παρά τα νοητικά τους χαρίσματα και παρά τη σημασία του τύπου ευφυΐας τους για την εξέλιξη του είδους. Ομοίως ανενημέρωτοι μένουν και οι συμμαθητές των παιδιών αυτών. Η οπτική αυτή δεν μειώνει τις μαθησιακές δυσκολίες που αντιμετωπίζει κάθε παιδί με δυσλεξία· πληροφορεί όμως τα παιδιά για τη σημασία που έχουν για όλους μας. ... Είναι προς όφελος της κοινωνίας μας να προστατεύσει την πιθανή συνεισφορά των ατόμων με δυσλεξία. Όπως περιγράφει και ο καθηγητής του Χάρβαρντ Τζιλ Νόαμ, ‘είναι απαραίτητο να βοηθήσουμε τα παιδιά αυτά αναπτύξουν καλύτερες άμυνες απέναντι σε κάτι αρκετά δύσκολο και να ενισχύσουν τις αντοχές τους προκειμένου να είναι σε θέση να εφεύρουν τον επόμενο ηλεκτρικό λαμπτήρα όταν θα είναι έτοιμα’» ⁷ .

  ^   Δισλεξία

«Ο άνθρωπος δεν είναι γενετικά σχεδιασμένος να διαβάζει και να γράφει. Όταν ένα παιδί μαθαίνει ανάγνωση, ο εγκέφαλός του αναδιαρθρώνεται και δημιουργεί συγκεκριμένες νευρωτικές συνδέσεις προκειμένου να μπορεί να κατανοεί γραπτά σύμβολα. ... Σε αυτό το βιβλίο, η Wolf εξιστορεί την αξιοθαύμαστη πορεία του εγκεφάλου που διαβάζει ... και αποκαλύπτει γιατί τα παιδιά με δυσλεξία έχουν δυσκολίες στην ανάγνωση και μοναδικά χαρίσματα» ⁸ . Τα εκπαιδευτικά όμως συστήματα καλλιεργούν και αξιολογούν, είτε αποκλειστικά είτε κατά προτεραιότητα, τη λεκτική σκέψη. Το 15% περίπου του πληθυσμού είναι χαρισματικοί στη σκέψη με εικόνες. Όταν καλούνται να ενταχθούν σε εκπαιδευτικό σύστημα που καλλιεργεί και αξιολογεί κυρίως τη λεκτική σκέψη δυσκολεύονται και αναπτύσσουν μηχανισμούς άμυνας που ομαδοποιούνται κάτω από το υποτιμητικό τίτλο «δυσλεξία». Είναι σαν να μη θεωρείται αξιόλογο άθλημα το μπάσκετ και όποιος θα μπορούσε να γίνει ταλαντούχος μπασκετμπολίστας να περνάει τη ζωή του φέροντας τον τίτλο: «Κακός Ποδοσφαιριστής!».

«Ο Jackie Stewart (Τζάκι Στιούαρτ), σκωτσέζος οδηγός αγωνιστικών αυτοκινήτων, κέρδισε 27 τίτλους Γκραν Πρι (μέχρι από το 1973 μέχρι το 1987), χρίστηκε ιππότης από τον πρίγκιπα Κάρολο και ήταν ένας από τους πιο πετυχημένους οδηγούς αυτοκινήτων όλων των εποχών πριν αποσυρθεί, ήταν επίσης δυσλεξικός. Πρόσφατα ολοκλήρωσε μια συγκινητική ομιλία σε διεθνές επιστημονικό συνέδριο για τη δυσλεξία ολοκλήρωσε την ομιλία του λέγοντας: ‘Δεν θα μπορέσετε ποτέ να καταλάβετε πως είναι να είσαι δυσλεξικός. Δεν έχει σημασία πόσο έχετε δουλέψει σ’ αυτό το πεδίο. Δεν έχει σημασία αν τα παιδιά σας είναι δυσλεξικά. Ποτέ δεν θα καταλάβετε πώς είναι να ταπεινώνεσαι σε όλη σου την παιδική ηλικία και να μαθαίνεις κάθε μέρα να πιστεύεις ότι ποτέ σου δεν πρόκειται να επιτύχεις σε κάτι’. ... Το σενάριο της δυσλεξίας είναι το ίδιο σε όλο τον κόσμο με μικρές παραλλαγές. Ένα έξυπνο αγόρι, φτάνει στο σχολείο γεμάτο ζωή και ενθουσιασμό, προσπαθεί σκληρά να μάθει να διαβάζει όπως και οι συμμαθητές του, αλλά αντίθετα με αυτούς δεν τα καταφέρνει. Οι γονείς του, του λένε να προσπαθήσει περισσότερο, οι δάσκαλοί του του λένε ότι δεν προσπαθεί όσο μπορεί, τα άλλα παιδιά το αποκαλούν «καθυστερημένο» και «χαζό», και από παντού παίρνει το μήνυμα ότι δεν πρόκειται να καταφέρει και πολλά στη ζωή του και τελειώνει το σχολείο θυμίζοντας ελάχιστα εκείνο το παιδί που ήταν γεμάτο ενθουσιασμό όταν ξεκινούσε. ... Αν ο νεαρός αναγνώστης που προσπαθεί σκληρά είναι τυχερός –εξαιρετικά τυχερός-, κάποιος στην πορεία θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει το ‘κρυμμένο του ταλέντο’. Ο Τζάκι Στιούαρτ είπε ότι αν δεν είχε ανακαλύψει την κλίση του στα γρήγορα αυτοκίνητα, είναι σίγουρο ότι θα είχε καταλήξει ‘στη φυλακή ή και κάπου χειρότερα’, επειδή είχε μάθει να χειρίζεται όπλα» ⁹ .

Αρχικά γεννήθηκε το αίτημα να φύγει το δυσ- από τη δυσλεξία και να αντικατασταθεί με κάποιον όρο που να δηλώνει τη δεξιότητα στη σκέψη με εικόνες. Για τη λογική του λεκτικά σκεπτόμενου ο χαρισματικός στη σκέψη με εικόνες είναι δυσλεξικός, ενώ αντίθετα, αν το κυρίαρχο μοντέλο ήταν η σκέψη με εικόνες οι χαρισματικοί στη λεκτική σκέψη θα χαρακτηρίζονταν δυσ-εικονικοί. Αρχικά υπήρξε η σκέψη να χρησιμοποιηθεί μια λέξη που να χαρακτηρίζει τη δυσλεξία με θετικό τρόπο, με σύνθετο όρο που να αρχίζει με το πρόθεμα ευ- και στη συνέχεια να υπάρχει κάποια λέξη σχετική με την εικόνα ... όμως το αποτέλεσμα δεν ήταν ωραίο, δεν ήταν εύηχο ούτε καν εύμορφο: ευεικόνα, ευίματζ, ευάικον, ... μπλιάχ ... αδιέξοδο, αμηχανία, απορία και ..., δυσλεξία ... ΟΚ, ας διατηρηθούν τα δύο σύμφωνα και ας αντικατασταθεί το «υ» με «ι»:

δισλεξία

Στην κυριολεκτική του σημασία το δισ- στα ελληνικά σημαίνει διπλός. Δισλεξικός, λοιπόν αυτός που, εκεί όπου θα όφειλε να έχει μία λέξη, εκεί όπου η λεκτική σκέψη του ζητάει μία απάντηση, έχει εφεύρει τουλάχιστον ακόμη μία λέξη, η δημιουργική του φαντασία έχει βρει τουλάχιστον ακόμη μία απάντηση, οπότε έχει δύο λέξεις και όσο ακόμη δεν έχει μάθει να εκμεταλλεύεται το χάρισμα του, τα χάνει, νιώθει αμηχανία και δεν ξέρει πια από τις δύο να διαλέξει, σαστίζει.

Δισλεξία = δύο λέξεις!

Στα ελληνικά ο αριθμός 1.000.000.000 ονομάζεται δισεκατομμύριο, πρόκειται για μεταφραστικό δάνειο από γαλλ. billion (bi-«δις, δύο φορές» + million «εκατομμύριο») κατά λέξη «δύο εκατομμύρια» ¹⁰  σε αυτή όμως την περίπτωση το πρόθεμα δισ- αντιπροσωπεύει τον πραγματικό αριθμό 1.000 (χίλια εκατομμύρια ίσον ένα δισεκατομμύριο). Άρα δισλεξία μπορεί να σημαίνει επίσης «χίλιες λέξεις» ή καλύτερα ... «μία εικόνα», όπως το λέει η σοφή παροιμία: «μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις».

Δισλεξία = χίλιες λέξεις! (μία εικόνα)

Στα Αγγλικά το πρόθεμα «dys» γράφεται με «y» στις λέξεις που προέρχονται από τα Ελληνικά, όπως, dysplasia, dyslexia κλπ., όταν όμως μπαίνει ως πρόθεμα σε σύνθετες αγγλικές λέξεις τότε γράφεται με «i» και έχει την ίδια αρνητική σημασία: dishonesty, discomfort, distress (ανεντιμότητα, δυσφορία, αγωνία/δυστυχία). Επίσης οι ισπανόφωνοι γράφουν τη λέξη δυσλεξία ήδη με «i». Οπότε για να διώξουμε το «δυσ» από τη δυσλεξία, για να τονιστεί ότι δεν πρόκειται για ασθένεια, στα Αγγλικά, Ισπανικά κλπ. είναι προτιμότερο να χρησιμοποιηθεί το λατινικό πρόθεμα «bis» το οποίο σημαίνει ότι και το ελληνικό «δις», διπλός και επίσης χρησιμοποιείται αντίστοιχα με το «δις» στη λέξη δισεκατομμύριο όπου αντιπροσωπεύει τον αριθμό 1.000 οπότε ο όρος dyslexia να γίνει bilexia.

  ^   Εκπαιδευτικά συστήματα

Την υπόθεση δυσλεξία κάποιοι εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές την αντιμετωπίζουν αρνητικά: «Τι θα πει δυσλεξία; Να στρωθούν τα τσογλάνια να διαβάσουν και θα μάθουν. Τι θα πει δεν μπορούν! Δεν θέλουν! Είναι τεμπέληδες κι άχρηστοι». Και δεν έχουν άδικο που μιλάνε για «τσογλάνια» ... Ο εγκέφαλος στον οποίο κυριαρχεί ο τρόπος λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου ευχαριστιέται με την πλάγια σκέψη, την εφεύρεση, την καινοτομία, τον «επαναστατικό», τον «παράνομο» τρόπο ¹¹ , τον εκτός του «πλαισίου» τρόπο σκέψης, τον «out of the box» ¹²  τρόπο σκέψης και συχνά αντιδρούν στην απαξίωση που εισπράττουν με ανατρεπτικό τρόπο, δηλαδή φέρονται σαν «τσογλάνια». Η «τσογλανιά», η επαναστατικότητα, η εκτός ορίων και καθεστηκυίας τάξης σκέψη και αντίδραση, η άνευ όρων και ορίων εφευρετικότητα και καινοτομία, είναι ο φυσικός τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου τους. Όσο περνάει ο καιρός όλο και περισσότεροι ενημερώνονται για τη δυσλεξία, όμως και από τους ενημερωμένους, από όσους με συμπάθεια και κατανόηση αντιμετωπίζουν τους δυσλεξικούς οι περισσότεροι έχουν μια ακόμη χειρότερη στάση: «Δυσλεξικός! Καημένο παιδί είσαι άρρωστο, προβληματικό, έλα να σου μάθουμε τρόπους να ενταχθείς κι εσύ»! Και βέβαια χρειάζεται βοήθεια κάποιος χαρισματικός στη σκέψη με εικόνες για να φτάσει να μπορεί να εκμεταλλεύεται και τη λεκτική σκέψη αλλά συχνά κινδυνεύει αυτό να γίνει σε βάρος της αρχικής του δεξιότητάς. Αποδεδειγμένα τα εκπαιδευτικά συστήματα που καλλιεργούν και αξιολογούν μόνο τη λεκτική σκέψη μειώνουν, σχεδόν αναστέλλουν τη δημιουργικότητα, την καινοτομία, την εφευρετικότητα, τη φαντασία των μαθητών.

Για να χρησιμοποιήσουμε πάλι το παράδειγμα του μπασκετμπολίστα είναι σαν να λένε σε κάποιον που θα μπορούσε να γίνει αστέρας του NBA: «Καημένε μου, είσαι 2 μέτρα και 15 εκατοστά ... ποτέ δεν θα μπορέσεις να γίνεις καλός ποδοσφαιριστής, είσαι προβληματικός, όμως μην απελπίζεσαι, έλα, θα σε μάθουμε, τουλάχιστον, όταν σουτάρεις να σημαδεύεις την εστία, να μην στέλνεις την μπάλα στη κερκίδα και γελάνε οι άλλοι μαζί σου»! Αυτού του είδους η ευσπλαχνική αντιμετώπιση, η γεμάτη συμπάθεια και καλοσύνη είναι ακόμη χειρότερη! Υποβάλλει στον «πάσχοντα» ένα αυτονόητο αίσθημα μειονεξίας. Το ζήτημα δεν είναι απλώς να αξιοποιεί τη λεκτική σκέψη κάποιος χαρισματικός στη σκέψη με εικόνες, φυσικά πρέπει να γίνει κι αυτό, το ζήτημα είναι να αλλάξει το εκπαιδευτικό σύστημα και να καλλιεργεί αρμονικά τις λειτουργίες και των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Το ζήτημα είναι να αναγνωριστεί το «μπάσκετ» ως ισάξιο άθλημα με το «ποδόσφαιρο» και να εκπαιδεύονται όλοι και στο «μπάσκετ» και στο «ποδόσφαιρο».

Τελικά, προβληματικό δεν είναι το δισλεξικό παιδί αλλά τα εκπαιδευτικά συστήματα που καλλιεργούν και αξιολογούν αποκλειστικά τη λεκτική σκέψη. Σακατεύουν και τους χαρισματικούς στη σκέψη με εικόνες (δισλεξικούς) που τους δημιουργούν αισθήματα μειονεξίας και απαξίωσης και τους χαρισματικούς στη λεκτική σκέψη που δεν τους δίνουν την ευκαιρία να καλλιεργήσουν κι αυτοί τη δημιουργικότητα, την εφευρετικότητα, την καινοτομία, τη φαντασία, την πλάγια σκέψη, την έμπνευση, την κιναισθησία, την ενσυναίσθηση.

«Στο ανθρακωρυχείο το καναρίνι πεθαίνει πρώτο, αλλά δεν ευθύνεται αυτό για τα τοξικά αέρια»! Προβληματικά δεν είναι τα παιδιά που κουβαλάνε τον δυσφημιστικό τίτλο του δυσλεξικού αλλά τα εκπαιδευτικά συστήματα που εγκλωβίζουν τα θύματά τους στη λεκτική σκέψη. Οι χαρισματικοί στη σκέψη με εικόνες ασφυκτιούν μέσα σε αυτά τα εκπαιδευτικά συστήματα που καλλιεργούν και αξιολογούν αποκλειστικά τις λειτουργίες του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου και συχνά «αποβάλλονται» από το «σύστημα». Δεν φταίνε όμως αυτοί. Αυτοί είναι ο «δείκτης» που φανερώνει ότι κάτι δεν πάει καλά με το «σύστημα».

Διώξτε το ΔΥΣ- από τη δυσλεξία και η δισλεξία πλέον να ονοματίζει μια δεξιότητα, την ικανότητα της σκέψης με εικόνες.

Όποιος είναι χαρισματικός στην σκέψη με εικόνες να ονομάζεται δισλεξικός από το πλεονέκτημα που έχει στη σκέψη με εικόνες κι όχι δυσλεξικός από το μειονέκτημα που έχει στη λεκτική σκέψη. Χρειάζεται να βοηθηθούν να καλλιεργήσουν και τη λεκτική τους σκέψη όσοι είναι χαρισματικοί στη σκέψη με εικόνες, αλλά εξίσου αναγκαίο είναι να βοηθηθούν να καλλιεργήσουν και τη σκέψη με εικόνες όσοι είναι χαρισματικοί στη λεκτική σκέψη και αποθεώνονται από εκπαιδευτικά συστήματα που είτε απόλυτα είτε κατά προτεραιότητα καλλιεργούν και αξιολογούν τη λεκτική σκέψη.

Από το ρήμα μάω-μω προέρχονται οι λέξεις: μύηση, μύθος, μάουσα=μούσα>μουσική, μανθάνω, μαθαίνω, μάθηση, μάντης, μήνις (οργή-θυμός), μανία, μηνύω, μήνυμα, meaning, mind. Πληροφόρηση, ενημέρωση, η αφηρημένη γνώση που προκύπτει από τον τρόπο λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου. Πχ: Η αποστήθιση των λέξεων κάποιου συγγράμματος που περιγράφει την μέθοδο οδήγησης ποδηλάτου. Μύηση, η βιωματική, εμπειρική γνώση που προκύπτει από τον τρόπο λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου. Πχ: Η εμπειρική εκμάθηση οδήγησης ποδηλάτου, όταν το σώμα κιναισθητικά έχει μάθει να οδηγεί ποδήλατο. Τα εκπαιδευτικά συστήματα να μη φροντίζουν μόνο για την παροχή πληροφοριών προς τους μαθητές αλλά να μεριμνούν και για τη μύηση τους, να καλλιεργούν και να αξιολογούν ισότιμα και τη λεκτική σκέψη και τη σκέψη με εικόνες ώστε να δημιουργούν ανθρώπους ολοκληρωμένους που θα μπορούν να εκμεταλλεύονται την αρμονική συνεργασία των λειτουργιών και των δύο εγκεφαλικών τους ημισφαιρίων, και τη λεκτική σκέψη, και τη σκέψη με εικόνες.

«Το περίεργο μείγμα πρόκλησης και χαρίσματος που συνιστά η δυσλεξία –κατά την οποία ο εγκέφαλος πασχίζει να μάθει να διαβάζει- μας προσφέρει ιδέες που ανατρέπουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμασταν ως τώρα την ανάγνωση» ¹³  και κατ’ επέκταση τα εκπαιδευτικά συστήματα.

«Δεν γεννηθήκαμε για να διαβάζουμε. Τα ανθρώπινα όντα επινόησαν την ανάγνωση μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια πριν. Και με αυτή την επινόηση αλλάξαμε την ίδια την οργάνωση του εγκεφάλου μας η οποία με τη σειρά της επεξέτεινε τους τρόπους με τους οποίους είμασταν ικανοί να σκεφτόμαστε πράγμα που τροποποίησε την διανοητική εξέλιξη του είδους μας. ... Η επινόηση των προγόνων μας κατέστη δυνατή χάρη στην εντυπωσιακή ικανότητα του εγκεφάλου να δημιουργεί νέες συνδέσεις μεταξύ των υφιστάμενων δομών. Μια διεργασία εφικτή χάρη στην ικανότητα του εγκεφάλου να διαμορφώνεται από την εμπειρία. Αυτή η πλαστικότητα που βρίσκεται στην βρίσκεται στην καρδιά του σχεδιασμού του εγκεφάλου αποτελεί σε μεγάλο βαθμό τη βάση της σημερινής και της μελλοντικής μας ταυτότητας» ¹⁴ .

Βασικό χαρακτηριστικό του εγκεφάλου μας είναι η πλαστικότητα, η εντυπωσιακή του ικανότητα να αναδιατάσσεται, να αλλάζει, να δημιουργεί νέες συνδέσεις και νευρικές οδούς μεταξύ των νευρωνικών κυκλωμάτων προκειμένου να ανταποκριθεί σε νέες απαιτήσεις, προκειμένου να μάθει μια νέα νοητική λειτουργία. Η εκπαίδευση μεταβάλλει για πάντα τόσο τη φυσιολογία όσο και τη διανοητική λειτουργία των εγκεφάλων μας:

«Η ιστορική και εξελικτική εξέταση του εγκεφάλου που διαβάζει μας προσφέρει μια πολύ παλιά και πολύ νέα προσέγγιση του τρόπου με τον οποίο διδάσκουμε τις βασικές πτυχές της διαδικασίας της ανάγνωσης. Τόσο σε ανθρώπους των οποίων οι εγκέφαλοι είναι έτοιμοι να την αποκτήσουν όσο και σε ανθρώπους των οποίων οι εγκέφαλοι είναι οργανωμένοι με διαφορετικό τρόπο, όπως στην περίπτωση της μαθησιακής δυσκολίας που είναι γνωστή ως δυσλεξία. Η κατανόηση της υλικής υποδομής αυτών των μοναδικών συστημάτων τα οποία είναι εκ των προτέρων προγραμματισμένα από γενιά σε γενιά δια του γονιδιώματος μας, προάγει τη γνώση μας με απροσδόκητους τρόπους, των οποίων τις συνέπειες μόλις τώρα αρχίζουμε να ερευνούμε. ... H ανάγνωση αντικατοπτρίζει καλύτερα από πολλές άλλες πράξεις την εκπληκτική ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να αναδιατάσσεται προκειμένου να εκμάθει μια νέα νοητική λειτουργία. Πίσω από τις αναγνωστικές δεξιότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου κρύβεται η προσαρμοστική του ικανότητα να πραγματοποιεί νέες συνδέσεις μεταξύ ήδη υφιστάμενων δομών και κυκλωμάτων αρχικά αφιερωμένων σε βασικότερες διεργασίες, όπως η όραση και ο προφορικός λόγος. Τώρα γνωρίζουμε ότι η απόκτηση μιας νέας δεξιότητας οφείλεται στη δημιουργία νέων συνδέσεων και νευρικών οδών μεταξύ νευρωνικών κυκλωμάτων. Οι επιστήμονες της πληροφορικής χρησιμοποιούν τον όρο «Ανοιχτή Αρχιτεκτονική» για να περιγράψουν συστήματα αρκετά ευέλικτα ώστε να αλλάζουν –ή να αναδιατάσσονται- προκειμένου να ανταποκριθούν σε ποικίλες απαιτήσεις. Ο εγκέφαλος μας αποτελεί ένα ωραίο παράδειγμα ανοιχτής αρχιτεκτονικής. Χάρη στο σχεδιασμό του, ερχόμαστε στον κόσμο προγραμματισμένοι με την ικανότητα να μεταβάλλουμε αυτά που μας έδωσε η φύση, έτσι ώστε να μπορούμε να προχωρούμε παραπέρα. Φαίνεται εξαρχής, ό,τι είμαστε γενετικά εφοδιασμένοι για καινοτομίες.

»Η εκμάθηση της ανάγνωσης είναι εφικτή χάρη στην πλαστικότητα του εγκεφάλου, και όταν λαμβάνει χώρα η ανάγνωση, ο εγκέφαλος μεταβάλλεται για πάντα, τόσο σε ό,τι αφορά τη φυσιολογία του όσο και διανοητικά» ¹⁵ .

  ^   Εγκεφαλικές λειτουργίες

Η νευροανατόμος του Χάρβαρντ Τζιλ Μπολντ Τέιλορ εξηγεί για το διαφορετικό τρόπο λειτουργίας των δύο εγκεφαλικών μας ημισφαιρίων:

«Για όσους από εσάς καταλαβαίνουν από υπολογιστές, το δεξί μας ημισφαίριο λειτουργεί όπως ένας παράλληλος επεξεργαστής, ενώ το αριστερό μας ημισφαίριο λειτουργεί όπως ένας σειριακός επεξεργαστής. ... Επειδή επεξεργάζονται πληροφορίες με διαφορετικό τρόπο, τα ημισφαίρια σκέφτονται διαφορετικά πράγματα, νοιάζονται για διαφορετικά πράγματα, και τολμώ να πω ότι δημιουργούν δύο πολύ διαφορετικές προσωπικότητες.

»Το δεξί ημισφαίριο έχει να κάνει με την τωρινή στιγμή. Είναι για το “εδώ και τώρα”. Το δεξί μας ημισφαίριο σκέφτεται με εικόνες και μαθαίνει κιναισθητικά, μέσω της κίνησης του σώματός μας. Πληροφορίες, με τη μορφή ενέργειας, ρέουν ταυτόχρονα μέσω όλων των αισθητηρίων συστημάτων μας και μετά εκρήγνυνται σε αυτό το τεράστιο κολλάζ του πώς η παρούσα στιγμή φαίνεται, πώς η παρούσα στιγμή μυρίζει και τι γεύση έχει, τι αίσθηση έχει και πώς ακούγεται.

»Το αριστερό ημισφαίριο σκέφτεται γραμμικά και μεθοδικά. Το αριστερό μας ημισφαίριο έχει να κάνει με το παρελθόν και με το μέλλον. Το αριστερό μας ημισφαίριο είναι σχεδιασμένο να παίρνει αυτό το τεράστιο κολλάζ της τωρινής στιγμής και να διαλέγει λεπτομέρειες, λεπτομέρειες και περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με αυτές τις λεπτομέρειες. Μετά κατηγοριοποιεί και οργανώνει όλες αυτές τις πληροφορίες, τις συσχετίζει με όλα αυτά που έχουμε μάθει στο παρελθόν και προβάλλει στο μέλλον όλες τις δυνατότητές μας. Το αριστερό μας ημισφαίριο σκέφτεται λεκτικά».  ¹⁶ 

 
Ομιλία της Jill Bolte Taylor (Τζιλ Μπολτ Τέιλορ) στο TED (Technology-Τεχνολογία, Entertainment-Ψυχαγωγία, Design-Σχεδίαση)
με τίτλο:
«Το Εγκεφαλικό της Φώτισης μου»
Φεβρουάριος 2008

Το 2013 μεταφράστηκε στα ελληνικό το βιβλίο της Τζιλ Τέιλορ «Το εγκεφαλικό της φώτισης μου» (εκδόσεις Κέδρος). Εκεί αναφέρει για τις λειτουργίες των εγκεφαλικών μας ημισφαιρίων:

«Για τον δεξιό νου δεν υπάρχει άλλος χρόνος εκτός από την παρούσα στιγμή και κάθε στιγμή πάλλεται από αισθήματα. Η ζωή ή ο θάνατος συμβαίνουν στην παρούσα στιγμή. Η εμπειρία της χαράς συμβαίνει στην παρούσα στιγμή. Η αντίληψη μας και η εμπειρία της σύνδεσης με κάτι που είναι μεγαλύτερο από τον εαυτό μας συμβαίνει στην παρούσα στιγμή. Για τον δεξιό νου μας η στιγμή του τώρα είναι άχρονη και άφθονη. ... ο δεξιός νους μας είναι ελεύθερος να σκέφτεται διαισθητικά έξω από τα πλαίσια και να εξερευνά δημιουργικά τις δυνατότητες που φέρνει κάθε καινούργια στιγμή. Χάρη στο σχεδιασμό του ο δεξιός νους μας είναι αυθόρμητος, ανέμελος και ευφάνταστος. Επιτρέπει στους καλλιτεχνικούς χυμούς μας να κυλήσουν ελεύθερα, χωρίς αναστολές ή κρίσεις. Η παρούσα στιγμή είναι ένας χρόνος όπου τα πάντα και όλοι συνδέονται μεταξύ τους σαν ένα. Ως αποτέλεσμα, ο δεξιός νους μας αντιλαμβάνεται τον καθένα μας ως μέλος της ανθρώπινης οικογένειας. Εντοπίζει τις ομοιότητες μας και αναγνωρίζει τη σχέση μας με τον θαυμάσιο αυτό πλανήτη. Αντιλαμβάνεται τη μεγάλη εικόνα, τον τρόπο με τον οποίο όλα σχετίζονται μεταξύ τους και όλοι συνδεόμαστε για να σχηματίσουμε ένα σύνολο. Η ικανότητα μας να νιώθουμε συμπόνια, να μπαίνουμε νοερά στη θέση των άλλων και να νιώθουμε τα αισθήματα τους είναι προϊόν του δεξιού μετωπικού φλοιού». «Ακριβώς αντίθετα από το δεξιό μας ημισφαίριο, που σκέφτεται με εικόνες και αντιλαμβάνεται τη μεγάλη εικόνα της παρούσας στιγμής, ο αριστερός νους μας εμπλουτίζεται με λεπτομέρειες, λεπτομέρειες και ακόμη περισσότερες λεπτομέρειες γύρω από αυτές τις λεπτομέρειες. Τα γλωσσικά κέντρα του αριστερού ημισφαιρίου χρησιμοποιούν λέξεις για να περιγράψουν, να ορίσουν, να κατατάξουν και να μεταδώσουν το καθετί. ... Το αριστερό μας ημισφαίριο κοιτάζει το λουλούδι και κατονομάζει τα διάφορα μέρη που αποτελούν το σύνολο – πέταλα, μίσχος, στήμονας και γύρη. ... Διακρίνεται στις ακαδημαϊκές σπουδές και κάνοντας το εμφανίζει ένα αίσθημα αυθεντίας πάνω στις λεπτομέρειες που κατέχει». ¹⁷ 

Ο βρετανός ψυχίατρος Ίεν Μακγλέλκριστ (Iain McGilchrist), το 2009 εξέδωσε βιβλίο με τίτλο: «THE MASTER AND HIS EMISSARY. The Divided Brain and the Making of the Western World» («Ο ΑΦΕΝΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΑΠΕΣΤΑΛΜΕΝΟΣ ΤΟΥ. Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Δημιουργία του Δυτικού Πολιτισμού» - Yale University Press 2009). Τον Νοέμβριο του 2010 σε ομιλία του στο www.theRSA.org τη βρετανική «Βασιλική Εταιρεία για την ενθάρρυνση των Τεχνών, των Κατασκευών και του Εμπορίου» παρουσιάζει το βασικό θέμα του βιβλίου και εξηγεί για τις διαφορές των δύο εγκεφαλικών μας ημισφαιρίων:

«Η διαίρεση του εγκεφάλου είναι ένα θέμα για το οποίο δεν αρέσει πλέον στους νευροεπιστήμονες να μιλάνε. Απολάμβανε ένα είδος δημοτικότητας στις δεκαετίες του '60 και του '70 μετά τις πρώτες εγχειρήσεις διαίρεσης του εγκεφάλου (διχοτόμησης του μεσολόβιου) και οδήγησε σε μια εκλαΐκευση η οποία αποδείχθηκε απολύτως λανθασμένη. Δεν είναι αλήθεια ότι το ένα ημισφαίριο του εγκεφάλου δημιουργεί τον λόγο και το άλλο το συναίσθημα, και τα δύο ημισφαίρια εμπλέκονται βαθύτατα και στις δύο λειτουργίες. Δεν είναι αλήθεια ότι η γλώσσα κατοικοεδρεύει μόνο στο αριστερό ημισφαίριο, σημαντικά της στοιχεία βρίσκονται στο δεξί. Δεν είναι αλήθεια ότι οι οπτικές εικόνες κατοικοεδρεύουν μόνο στο δεξί ημισφαίριο, πολλές βρίσκονται στο αριστερό. Έτσι, από μια κρίση απελπισίας, οι άνθρωποι, σταμάτησαν να μιλάνε γι' αυτό το πρόβλημα, το οποίο όμως δεν μπορούσαν να εξορκίσουν γιατί το όργανο που δημιουργεί τη διασύνδεση αυτή είναι βαθιά διηρημένο. Είναι εκεί, μέσα σε όλους μας. Και γινόταν όλο και πιο διηρημένο κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του ανθρώπου μια και ο λόγος του μεσολόβιου, προς τον όγκο των ημισφαιρίων, συνεχώς μίκραινε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης. Και πόσο μάλλον αν λάβει κανείς υπ' όψιν του, ότι μία από τις κύριες λειτουργίες, αν όχι η κύρια, του μεσολόβιου, είναι, στην πραγματικότητα, να αναστέλλει το άλλο ημισφαίριο. Οπότε, κάτι πολύ σημαντικό συντελείται εδώ και υπάρχει σοβαρός λόγος να διατηρούνται τα πράγματα χωρισμένα το ένα από το άλλο. ... Κατ' αρχήν δεν είμαστε μόνο εμείς που έχουμε τέτοιους διηρημένους εγκεφάλους, τα πτηνά και τα ζώα επίσης έχουν. Νομίζω ότι ο απλούστερος τρόπος να σκεφτεί κανείς πάνω σ' αυτό είναι αν φανταστεί ένα πουλί να προσπαθεί να φάει ένα σπόρο σε ένα φόντο από ίδιου μεγέθους κόκκους άμμου ή πετρούλες και να πρέπει να επικεντρωθεί συγκεκριμένα και ξεκάθαρα σε αυτό το μικρό σπόρο και να είναι σε θέση να τον επιλέξει μέσα από αυτό το φόντο. Αλλά επίσης, αν θέλει να καταφέρει να παραμείνει ζωντανό, πρέπει να διατηρεί σε εγρήγορση κι ένα εντελώς διαφορετικό είδος προσοχής, να βρίσκεται σε επιφυλακή για τα αρπακτικά ζώα ή για φίλους, λεπτομέρειες, που όμως είναι απαραίτητες. Φαίνεται ότι τα πουλιά και τα ζώα χρησιμοποιούν αρκετά αξιόπιστα το αριστερό τους ημισφαίριο για αυτή την προσηλωμένη εστίαση της προσοχής τους σε κάτι του οποίου ήδη γνωρίζουν την σπουδαιότητα και επίσης διατηρούν το δεξί τους ημισφαίριο σε μια γενικότερη εγρήγορση για οτιδήποτε που θα μπορούσε να συμβεί, χωρίς όμως να γνωρίζουν από πριν, τι ακριβώς θα μπορούσε να είναι αυτό. Και επίσης χρησιμοποιούν το δεξί τους ημισφαίριο για να συνδέονται με τον κόσμο. Προσεγγίζουν τους συντρόφους τους και δένονται μαζί τους χρησιμοποιώντας μάλλον το δεξί τους ημισφαίριο.

»Το αριστερό ημισφαίριο με αφηρημένη, ανεικονική γλώσσα προβάλλει έναν σαφή κόσμο που του παρέχει τη δυνατότητα να διαχειρίζεται πράγματα γνωστά, σταθερά, στατικά, απομονωμένα, ασύνδετα μεταξύ τους, ρητά (που μπορούν να ειπωθούν με λέξεις), γενικής φύσης, αλλά σε τελευταία ανάλυση, άψυχα. Η γνώση που προκύπτει από το αριστερό ημισφαίριο εντάσσεται μέσα σε ένα κλειστό σύστημα. Έχει το πλεονέκτημα της τελειότητας, αλλά αυτή τη τελειότητα τελικά την πληρώνουμε με το τίμημα της κενότητας, του κενού. Τα πουλιά και τα ζώα χρησιμοποιούν αρκετά αξιόπιστα το αριστερό τους ημισφαίριο για αυτή την προσηλωμένη εστίαση της προσοχής τους σε κάτι του οποίου ήδη γνωρίζουν την σπουδαιότητα. ... Η εικόνα για τον κόσμο που προκύπτει από το αριστερό ημισφαίριο είναι πειστική επειδή ακρωτηριάζει και πετάει μακριά κάθε τι που δεν ταιριάζει με το μοντέλο που δημιουργεί. Έτσι, το μοντέλο του είναι απολύτως συνεπές, επειδή φτιάχτηκε για να είναι συνεπές και να αυτοεπαληθεύεται.

»Το δεξί ημισφαίριο προβάλλει έναν κόσμο από πρόσωπα, που αλλάζουν, εξελίσσονται, διασυνδέονται, παραμένουν άρρητα, ζωντανά όντα με σάρκα και οστά μέσα σε ένα κόσμο γεμάτο ζωή, αλλά, όντα που ποτέ δεν γίνονται πλήρως κατανοητά, και που βρίσκονται σε μια διασύνδεση μεταξύ τους. ... Το δεξί ημισφαίριο βλέπει τα πράγματα σε ευρύ πλαίσιο, αντιλαμβάνεται το κρυμμένο νόημα, τη μεταφορά, τη γλώσσα του σώματος, το ψυχολογικό υπόβαθρο της έκφρασης του προσώπου. Ασχολείται με τον υλικό κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε και με τον οποίο σχετιζόμαστε. Κατανοεί άτομα-πρόσωπα όχι απλώς αφηρημένες κατηγορίες. Έχει προτίμηση για οτιδήποτε ζωντανό κι όχι μηχανικό.

»Έχουμε την ανάγκη να βασιζόμαστε σε βεβαιότητες για να χειραγωγούμε τον κόσμο (αριστερό ημισφαίριο), αλλά για να τον κατανοήσουμε βαθύτερα χρειαζόμαστε τη γνώση που προκύπτει στο δεξί ημισφαίριο. ... Το δεξί ημισφαίριο παρέχει μια σταθερή, ευρεία, ανοικτή, σαφή επαγρύπνηση-εγρήγορση ενώ το αριστερό ημισφαίριο παρέχει μια στενή, αυστηρά επικεντρωμένη στις λεπτομέρειες, προσοχή..

»Ο Αϊνστάιν προφητικά, διαισθητικά μίλησε για τον διαφορετικό τρόπο λειτουργίας των δύο μας εγκεφαλικών ημισφαιρίων λέγοντας: «Το διαισθητικό μυαλό (δεξί ημισφ.) είναι ιερό Δώρο και το ορθολογικό μυαλό (αριστερό ημισφ.) είναι πιστός Υπηρέτης. Έχουμε δημιουργήσει μια κοινωνία που σέβεται τον Υπηρέτη αλλά έχει ξεχάσει το Δώρο».  ¹⁸ 

Η παρουσίαση της παραπάνω ομιλίας με σχέδια:

Στην εισαγωγή του «THE MASTER AND HIS EMISSARY» ο Iain McGilchrist αναφέρεται εκτενώς στην επιστημονική συζήτηση για τις διαφορές των δύο εγκεφαλικών μας ημισφαιρίων:

«Κάποιοι από τους πιο έγκυρους εμπειρογνώμονες στον τομέα της νευροεπιστήμης δεν μπορούν να αποφύγουν το συμπέρασμα ότι εδώ [στο θέμα της διαφοράς των ημισφαιρίων] υπάρχει κάτι σημαντικό που απαιτεί εξήγηση. Ο Joseph Hellige, για παράδειγμα, αναμφίβολα ο καλύτερα ενημερωμένος παγκοσμίως σχετικά με το θέμα, γράφει ότι ενώ και τα δύο ημισφαίρια φαίνεται να εμπλέκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε σχεδόν όλα όσα κάνουμε, υπάρχουν κάποιες «πολύ εντυπωσιακές» διαφορές στις ικανότητες επεξεργασίας πληροφοριών και τις τάσεις των δύο ημισφαιρίων (Hellige, 1993, p. 168). Ο V. S. Ramachandran, ένας άλλος πολύ γνωστός νευροεπιστήμονας που χαίρει γενικής εκτιμήσεως, δέχεται ότι το θέμα της διαφοράς των ημισφαιρίων έχει κακοποιηθεί, αλλά καταλήγει: «Η ύπαρξη μιας τέτοιας εκλαϊκευμένης άποψης δεν πρέπει να θολώνει το κύριο ζήτημα - την ιδέα ότι τα δύο ημισφαίρια μπορεί πράγματι να εξειδικεύονται σε διαφορετικές λειτουργίες» (Ramachandran, 2005, p. 279, n. 4). Και πρόσφατα ο Tim Crow, ένας από τους πιο λεπτολόγους και επιφυλακτικούς νευροεπιστήμονες που ερευνά το μυαλό και τον εγκέφαλο, ο οποίος συχνά ασχολείται με τη σύνδεση μεταξύ ανάπτυξης της γλώσσας, λειτουργικής ασυμμετρίας του εγκεφάλου και ψύχωσης, έχει προχωρήσει τόσο πολύ ώστε να γράψει ότι «εκτός από το φως της ασυμμετρίας των ημισφαιρίων τίποτα άλλο δεν έχει νόημα στην ανθρώπινη ψυχολογία/ψυχιατρική» (Crow, 2006, p. 793). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ζητήματα της ασυμμετρίας του εγκεφάλου και της εξειδίκευσης των ημισφαιρίων είναι σημαντικά». ¹⁹ 

Επίσης στο βιβλίο του «The Divided Brain and the Search for Meaning. Why Are We So Unhappy?» (Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Αναζήτηση για Νόημα. Γιατί Είμαστε Τόσο Δυστυχισμένοι;) που εκδόθηκε στα αγγλικά το 2012 γράφει ο Iain McGilchrist:

«Κάθε ένα από αυτά τα σύνολα νευρώνων (από τα δύο εγκεφαλικά μας ημισφαίρια) από μόνο του είναι επαρκές να στηρίξει τη συνείδηση. Και δεδομένου ότι η προσοχή είναι μια πτυχή της συνείδησης (μία μηχανή μπορεί να εκτελεί εντολές, αλλά δεν μπορεί να προσέχει) ο καθένας μπορεί, συνεπώς, να προσέχει στον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που ονομάζουμε «συνείδηση [νους-προσοχή-εγώ]» κινείται πέρα-δώθε, αρμονικά, ανάμεσα στα δύο ημισφαίρια και συχνά πολύ γρήγορα, αξιοποιώντας το καθένα όπως απαιτείται. Στους ανθρώπους, επίσης, αποδεικνύεται ότι τα δύο ημισφαίρια παρέχουν διαφορετικούς τύπους προσοχής προς το περιβάλλον – «απλώνουν το χέρι προς» (γι' αυτό το νόημα της λέξης «προσοχή» -στα αγγλικά 'attention'- σημαίνει, «απλώνω χέρι προς») [και στα ελληνικά περίπου το ίδιο: «προς –κάτι- έχω»] με διαφορετικό τρόπο ή με διαφορετικό σύνολο προτεραιοτήτων και αξιών: για να συλλάβω και να χρησιμοποιήσω για μένα, ή για να σφυρηλατήσω σύνδεση και να διερευνήσω. Το αριστερό ημισφαίριο, όπως και στα πουλιά και τα ζώα, παρέχει στενή, με ακρίβεια εστιασμένη προσοχή, η οποία μας δίνει τη δυνατότητα να λαμβάνουμε και να συλλαμβάνουμε: το αριστερό ημισφαίριο είναι που ελέγχει το δεξί χέρι με το οποίο πιάνουμε κάτι, και ελέγχει τμήματα της γλώσσας (όχι όλη τη γλώσσα) δυνάμει αυτού λέμε ότι «πιάσαμε» το νόημα - συλλαμβάνοντας και κατανοώντας το. Το δεξί ημισφαίριο εξασφαλίζει μια διαρκή προσοχή και επαγρύπνηση για οτιδήποτε μπορεί να συμβεί, χωρίς να γνωρίζει από πριν τι θα δει. Αυτή η προσοχή δεν εξυπηρετεί την χειραγώγηση, αλλά είναι στην υπηρεσία της σύνδεσης, της διερεύνησης και της σχέσης. Δηλαδή, ένας ακόμη λόγος να «απλώνουμε το χέρι προς» - για να συνδεθούμε, να δημιουργήσουμε, να μοιραστούμε τη μοίρα με τους άλλους, ή για να διερευνήσουμε γιατί υπάρχει ο κόσμος.

»Το αριστερό ημισφαίριο αφαιρεί και γενικεύει. ... Ο κόσμος το αριστερού ημισφαιρίου είναι μόνο μια αναπαράσταση. Είναι σαν χάρτης. ... Εάν ταξιδεύω από το Λονδίνο στο Εδιμβούργο, δεν μου χρειάζεται να ξέρω τα πάντα για τα σπίτια κατά μήκος του δρόμου, και τι αρέσει στους ανθρώπους τους για δείπνο. ... Το αριστερό ημισφαίριο είναι καλύτερο στην εκτέλεση ορισμένων διαδικασιών που αφορούν τον χειρισμό των αριθμών, αλλά μειονεκτεί ως προς το να κατανοεί τι σημαίνουν οι αριθμοί. Μεγάλο τμήμα των Μαθηματικών εξαρτάται από το δεξί ημισφαίριο: οι μεγαλύτερες από τις μεγάλες ανακαλύψεις τις συνέλαβαν αρχικά ως πολύπλοκα σχήματα σχέσεων, και μόνο αργότερα, συχνά πολύ αργότερα, τις μετέφρασαν σε γραμμικά σύνολα προτάσεων. Η επαγωγική λογική ²⁰ , αποδεικνύεται ότι εξαρτάται από το δεξί ημισφαίριο. ... Η ορθολογική σκέψη, η σχηματική διενέργεια αλγοριθμικών διαδικασιών κατά τον τρόπο των μηχανών, ... γίνεται καλύτερα από το αριστερό ημισφαίριο.

»Το δεξί ημισφαίριο σχετίζεται περισσότερο με τη καινούργια εμπειρία, τα νέα γεγονότα, πράγματα, ιδέες, λέξεις, δεξιότητες ή μουσική, ή οτιδήποτε άλλο είναι ακόμη φρέσκο, πρωτότυπο, μοναδικό, επίκαιρο, στο νου/προσοχή μας. Ο κόσμος του δεξιού ημισφαιρίου έχει να κάνει με το παρόν, με το τώρα. Αντιθέτως ο κόσμος του αριστερού ημισφαιρίου αναδύεται από τη στιγμή που αρχίζει να αναπαριστά κάποιο γεγονός, από τη στιγμή που κάποιο πράγμα γίνεται γνωστή αφηρημένη έννοια. Μπορείτε να δείτε αυτή τη διαδικασία να συμβαίνει με τη χρήση της απεικόνισης του εγκεφάλου. Το αριστερό ημισφαίριο αφαιρεί και γενικεύει, ενώ ο κόσμος του δεξιού ημισφαιρίου σέβεται τα πράγματα και εκτιμά το μοναδικό. Όσο τα πράγματα είναι παρόντα, με όλη τους την ιδιαιτερότητα και ατομικότητα, διαμεσολαβούνται από το δεξί ημισφαίριο. Όσο γίνονται γενικές, αφηρημένες ποσότητες, διαμεσολαβούνται από το αριστερό. Στον σύγχρονο κόσμο, όπου είμαστε πλέον δέσμιοι του τρόπου σκέψης του αριστερού ημισφαιρίου, ένα κομμάτι χαρτί έχει καταντήσει να είναι πιο σημαντικό από την ίδια την πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται».

»Ενώ ο λόγος ύπαρξης του αριστερού ημισφαιρίου είναι να υποτάξει τα πράγματα σε μια βεβαιότητα, του δεξιού ημισφαιρίου είναι να τα απελευθερώσει προς τη πιθανότητα.

»Στη ζωή χρειαζόμαστε τη συνδρομή και των δύο ημισφαιρίων. Όπως το έθεσε ο Καντ, ο στοχασμός χωρίς διαίσθηση είναι κενός, η διαίσθηση χωρίς στοχασμό είναι τυφλή». ²¹ 

Η Maryanne Wolf καθηγήτρια στο Τμήμα Παιδικής Ανάπτυξης Eliot-Pearson του πανεπιστημίου Tufts της Μασαχουσέτης και διευθύντρια του Κέντρου Έρευνας για την Ανάγνωση και τη Γλώσσα, στο πολύ αξιόλογο βιβλίο της, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» αναφέρει για τις εγκεφαλικές λειτουργίες:

«Ο εγκέφαλος του δυσλεξικού ατόμου χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο τις δομές του δεξιού ημισφαιρίου απ’ ό,τι του αριστερού». «Έχει αρχίσει να κυριαρχεί η ιδέα ότι το δεξιό ημισφαίριο είναι πιο δραστήριο σε άτομα με δυσλεξία». «Όπως παρατήρησαν πριν από μερικά χρόνια και οι διαπρεπείς ερευνητές Όβιντ Τζενγκ και Γουίλιαμ Γουάνγκ, το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου εξελίχθηκε σε εργαλείο υπεύθυνο για τη μοναδική ακρίβεια και το χρονικό συντονισμό που απαιτούνται για την ομιλία και τη γραφή. Αντίθετα, το δεξιό ημισφαίριο είναι καταλληλότερο για ευρύτερης κλίμακας λειτουργίες, όπως η δημιουργικότητα, η συναγωγή προτύπων και οι συμφραστικές δεξιότητες» ²² 

«Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν δεν μίλαγε πολύ μέχρι την ηλικία των τριών ετών, ενώ είχε μέτρια επίδοση σε οτιδήποτε είχε να κάνει με χρήση λέξεων, όπως για παράδειγμα η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Κάποτε μάλιστα είχε αναφέρει ότι “Η βασική μου αδυναμία είναι η κακή μου μνήμη, ειδικά όσον αφορά λέξεις και κείμενα”. Πηγαίνοντας επίσης παραπέρα, τόνισε ότι “οι λέξεις δεν παίζουν κάποιο ρόλο” στη θεωρητική του σκέψη, η οποία αναγόταν σε “λίγο πολύ καθαρές εικόνες”». «Πώς μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε την κυριαρχία της δημιουργικότητας και την αντισυμβατική σκέψη ορισμένων ατόμων με δυσλεξία;». «Οι δυσλεξικοί είναι συχνά προικισμένοι με πολλά ταλέντα ... θα σας έλεγα ότι κάτι τέτοιο δεν είναι τυχαίο. ... Οδηγούμαστε λοιπόν στο παράδοξο συμπέρασμα ότι οι ανωμαλίες στο αριστερό μέρος του εγκεφάλου, οι οποίες καθιστούν κάποιον δυσλεξικό στο πλαίσιο ορισμένων κοινωνιών γραμματισμού, είναι ό,τι ακριβώς καθορίζει και την ανωτερότητα του ίδιου αυτού εγκεφάλου». ²³ 

Ο dr. Γεώργιος Παυλίδης ²⁴  έχει επινοήσει μια πολύ ενδιαφέρουσα συσκευή παρακολούθησεις του τρόπου με τον οποίο κινείται η κόρη του οφθαλμού κάποιου που διαβάζει ή που απλώς καλείται να παρακολουθήσει μια συστοιχία φωτεινών σημείων. Στο τεστ αυτό μπορούν να υποβληθούν ακόμη και μικρά παιδιά ηλικίας τεσσάρων ετών, πολύ πριν, δηλαδή, αρχίσουν να διαβάζουν. Η κίνηση της κόρης των περισσοτέρων είναι γραμμική, αρμονική και ακολουθεί ένα κανονικό μοτίβο. Η κίνηση της κόρης των δυσλεξικών, ή όσων πρόκειται όταν φτάσουν σε ηλικία ανάγνωσης να εμφανίσουν τα συμπτώματα της δυσλεξίας, είναι χαοτική, η κόρη κινείται ανεξέλεκτα εμπρός-πίσω, πάνω-κάτω, δεν ακολουθεί κάποιο κανονικό μοτίβο. Από πολλούς το σύμπτωμα αυτό του χαοτικού, άτακτου τρόπου κίνησης της κόρης θεωρείται ότι έχει ως αιτία κάποιο εγγενές ελάττωμα. Φυσικά αυτός ο άτακτος τρόπος κίνησης της κόρης δημιουργεί προβλήματα στην προσπάθεια του παιδιού να αποκτήσει την δεξιότητα της ανάγνωσης. Όμως είναι πολύ πιθανόν αυτή η χαοτική κίνηση να συμβαίνει σε όσους η συνείδηση, ο νους, επιλέγει να χρησιμοποιεί περισσότερο τον τρόπο λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου. Όπως ανέφερε ο McGilchrist, το σπουργίτι για να αναγνωρίσει τον σπόρο ανάμεσα στα παρόμοια με αυτόν πετραδάκια χρησιμοποιεί εστιασμένη προσοχή, δεξιότητα που οφείλεται στον τρόπο λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου, ενώ για να ελέγχει όλο το περιβάλλον για πιθανούς εχθρούς αξιοποιεί τον χαοτικό, άτακτο τρόπο παρατήρησης που διαθέτει χάρη στον τρόπο λειτουργίας του δεξιού εγκεφαλικού ησφαιρίου. Πολύ πιθανόν δηλαδή το τεστ Παυλίδη παρακολουθώντας την κίνηση της κόρης του οφθαλμού ελέγχει με αντικειμενικό, εργαστηριακό τρόπο, την τάση της συνείδησης, του νου, του εξεταζόμενου να προτιμά να χρησιμοποιεί περισσότερο τις λειτουργίες του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου ή του δεξιού. Όταν η κίνηση της κόρης είναι γραμμική υποστηρίζεται από το αριστερό ημισφαίριο ενώ όταν είναι χαοτική από το δεξί.

  ^   Η σκληρή “ελληνική” πραγματικότητα

Στις 17 Σεπτεμβρίου 2013 δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Τεύχος πρώτο, Αρ. Φύλλου 193) ο νόμος υπ’ αριθμ. 4186 για την «Αναδιάρθρωση της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης» ... Αρχή-αρχή, το άρθρο 1, κάτω από τον τίτλο: «Έννοια και Σκοποί του Γενικού Λυκείου» προβλέπει:

α) Η παροχή γενικής παιδείας υψηλού επιπέδου, που θα συμβάλλει στην ισόρροπη γνωστική, συναισθηματική, πνευματική και σωματική ανάπτυξη όλων των μαθητών.
β) Η προαγωγή της κριτικής σκέψης, της πρωτοβουλίας, της δημιουργικότητας και των ικανοτήτων των μαθητών.
στ) Η διασφάλιση της ισορροπίας στη σχολική ζωή ούτως ώστε οι μαθητές να έχουν τη δυνατότητα να συνδυάζουν τη γνώση, τον ελεύθερο χρόνο, τη δημιουργία και τη δυνατότητα να συμμετέχουν στην παραγωγή κοινών έργων στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής κοινότητας στην οποία μετέχουν.
ζ) Η ανάπτυξη δεξιοτήτων εφαρμογής της γνώσης και επίλυσης προβλημάτων.
η) Η καλλιέργεια της ικανότητας κάθε ατόμου για κριτική προσέγγιση και η ανάπτυξη δεξιοτήτων αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών και
θ) Η καλλιέργεια δεξιοτήτων που θα διευκολύνουν την πρόσβαση των μαθητών στην αγορά εργασίας.

Πολύ ωραία έκθεση ιδεών όλα αυτά αλλά για να υπάρξει πιθανότητα να πραγματοποιηθούν στο ελληνικό σχολείο με το αναλυτικό πρόγραμμα που ακολουθεί ... η εβδομάδα των μαθητών θα πρέπει να έχει δέκα εργάσιμες ημέρες γιατί στις υπάρχουσες 5 ημέρες καλλιεργείται και αξιολογείται αποκλειστικά η λεκτική σκέψη και κυρίως η αποστήθιση.

Μοναδικός πραγματικός σκοπός του ελληνικού Λυκείου, για όλη την εκπαιδευτική κοινότητα, εκπαιδευτικούς γονείς και μαθητές, είναι η εξασφάλιση της εισαγωγής σε κάποια «καλή» ανώτατη ή ανώτερη σχολή, σε κάποιο πανεπιστήμιο ή ΤΕΙ. Η «σωστή» προετοιμασία για τις Πανελλαδικές, σημαίνει ότι οι μαθητές που φιλοδοξούν να «πετύχουν» οφείλουν να αποστηθίσουν όσα περισσότερα γίνεται ακόμη και στα Μαθηματικά και στην Πληροφορική. Η «ισόρροπη γνωστική, συναισθηματική, πνευματική και σωματική ανάπτυξη όλων των μαθητών» πάει περίπατο και το μόνο που μένει είναι η ακόμη μεγαλύτερη καλλιέργεια και αυστηρότερη αξιολόγηση των λειτουργιών του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου και κυρίως της αποστήθισης.

Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όλα αξιολογούνται βάσει της συνεισφοράς τους στην προετοιμασία των μαθητών για τις Πανελλαδικές εξετάσεις που γίνονται στο τέλος της Γ’ Λυκείου, για να εξασφαλιστεί η εισαγωγή τους στο Πανεπιστήμιο. Το μόνο που μετράει ακόμη και για τα Μαθηματικά και την Πληροφορική είναι η αποστήθιση. Η λογική των πετυχημένων «προπονητών» στα Μαθηματικά είναι «λύσε» -δηλαδή αποστήθισε- εκ των προτέρων, όσες περισσότερες ασκήσεις μπορείς ώστε να έχεις περισσότερες πιθανότητες την ώρα των εξετάσεων να σου τύχει κάποια άσκηση τη λύση της οποίας έχεις ήδη αποστηθίσει. Ο τρόπος που εξετάζεται η Πληροφορική στο ελληνικό Γυμνάσιο και Λύκειο είναι αρνητικό ρεκόρ Γκίνες! Μπορεί κάποιο παιδί να είναι αστέρι στα κομπιούτερ, μπορεί να είναι ο μεγαλύτερος χάκερ, όμως θα αποτύχει στις εξετάσεις του μαθήματος της Πληροφορικής αν δεν αποστηθίσει τις λέξεις που περιέχει το σχολικό βιβλίο της Πληροφορικής! Ακόμη και στην Πληροφορική μετράει η αποστήθιση λέξεων! Και υπάρχει όμως και ακόμη πιο εξωφρενικό παράδειγμα. Μπορεί κάποιος μαθητής να είναι μεγαλύτερος ζωγράφος κι από τον Πάμπλο Πικάσο ή τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι ... αν δεν αποστηθίσει τις λέξεις του σχολικού εγχειριδίου της Ζωγραφικής δεν πρόκειται να «περάσει» το μάθημα, θα αποτύχει στις εξετάσεις της Ζωγραφικής γιατί δεν θα έχει γράψει τις σωστές λέξεις! Το ίδιο ισχύει και για τη Μουσική!

Από το 1998 έχουν μειωθεί πολύ οι πιθανότητες αλλαγής του ελληνικού εκπαιδευτικού προτύπου επειδή για να διοριστεί κάποιος εκπαιδευτικός πρέπει να πετύχει σε γραπτές εξετάσεις, στον ΑΣΕΠ, όπου οι υποψήφιοι εκπαιδευτικοί διαγωνίζονται αποκλειστικά στην ικανότητα αποστήθισης. Εδώ και 17 χρόνια ο ΑΣΕΠ στελεχώνει την ελληνική εκπαίδευση με ανθρώπους όσο το δυνατόν ικανότερους στη λεκτική σκέψη, σαν η αποστήθιση να είναι η ύψιστη εκπαιδευτική δεξιότητα. Οι εγκέφαλοι όμως που έχουν συνηθίσει να λειτουργούν κυρίως με τη λεκτική σκέψη δεν έχουν κανένα λόγο να ανησυχούν με τη μη καλλιέργεια και αξιολόγηση της σκέψης με εικόνες. Αντίθετα αισθάνονται ικανοποιημένοι μέσα σε αυτό το μονοδιάστατο εκπαιδευτικό πλαίσιο και το θεωρούν αυτονόητο. Κάπως έτσι έφτασε να θεωρείται φυσιολογικό και αυτονόητο πως ακόμη και η Πληροφορική, η Ζωγραφική και η Μουσική, αν θέλουν να είναι σοβαρά μαθήματα, θα πρέπει να εξετάζουν τους μαθητές στη δεξιότητά τους να αποστηθίζουν λέξεις!

  ^   Δημιουργικότητα - Καινοτομία - «Ροή»

«Δημιουργικότητα – είναι η διαδικασία ανάπτυξης πρωτογενών ιδεών που έχουν αξία. Καινοτομία – είναι η διαδικασία που θέτει τις νέες ιδέες σε εφαρμογή. ... Οι επιχειρήσεις διακρίνουν συνήθως το δυναμικό τους σε δύο ομάδες: τους «δημιουργικούς» και τους «κουστουμάτους». Συνήθως, καταλαβαίνεις ποιοι είναι οι δημιουργικοί επειδή δεν φοράνε κουστούμι. Φοράνε τζιν και έρχονται καθυστερημένοι, επειδή πάλευαν με μια ιδέα ... Όλοι μας έχουμε τεράστιες δημιουργικές ικανότητες εκ του γεγονότος και μόνο ότι είμαστε άνθρωποι. Η πρόκληση είναι να τις αναπτύξουμε. Μια κουλτούρα δημιουργικότητας πρέπει να περιλαμβάνει τους πάντες, όχι μόνο κάποιους λίγους».  ²⁵ 

«Το να κάνεις λάθη δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να είσαι δημιουργικός, αλλά ξέρουμε είναι ότι, αν δεν είσαι προετοιμασμένος να κάνεις λάθος, δεν θα σκεφτείς ποτέ κάτι πρωτότυπο. Και μέχρι να ενηλικιωθούν τα περισσότερα παιδιά έχουν χάσει αυτή την ικανότητα. Φοβούνται να κάνουν λάθος. Στιγματίζουμε τα λάθη. Και διευθύνουμε και τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα με αυτό τον τρόπο, τα λάθη είναι το χειρότερο πράγμα που μπορείς να κάνεις. Το αποτέλεσμα είναι ότι εκπαιδεύουμε τους ανθρώπους κάνοντας τους να ξεχνούν τις δημιουργικές τους ικανότητες. Ο Πικάσο κάποτε είπε, ότι όλα τα παιδιά γεννιούνται καλλιτέχνες. Το ζήτημα είναι να παραμείνουν καλλιτέχνες καθώς μεγαλώνουν. Δεν εκπαιδευόμαστε για να γίνουμε δημιουργικοί, εκπαιδευόμαστε να ξεχάσουμε τη δημιουργικότητα μας. Γιατί συμβαίνει αυτό; Όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο έχουν την ίδια ιεραρχία θεμάτων. Όλα! Δεν έχει σημασία που βρίσκεσαι. Θα περίμενες να είναι διαφορετικά, αλλά δεν είναι. Στην κορυφή βρίσκονται τα Μαθηματικά και οι Γλώσσες, μετά οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες, και στο τέλος είναι οι Τέχνες. Παντού στη Γη! Και παντού υπάρχει ιεραρχία και μέσα στις ίδιες τις Τέχνες. Τα Εικαστικά και η Μουσική συνήθως βρίσκονται ιεραρχικά ψηλότερα στα σχολεία απ' ό,τι το Θέατρο και ο Χορός. Δεν υπάρχει ούτε ένα εκπαιδευτικό σύστημα στον πλανήτη που να διδάσκει καθημερινά Χορό στα παιδιά με τον τρόπο που διδάσκονται τα Μαθηματικά. Γιατί; Γιατί όχι; Νομίζω ότι αυτό είναι σημαντικό. Πιστεύω ότι τα Μαθηματικά είναι σημαντικά, αλλά το ίδιο και ο Χορός». ²⁶ 

«Το πρόβλημα είναι ότι το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα σχεδιάστηκε και οργανώθηκε για μια διαφορετική εποχή. Σχεδιάστηκε μέσα στα πλαίσια της διανοητικής κουλτούρας του Διαφωτισμού και μέσα στις οικονομικές συνθήκες της Βιομηχανικής Επανάστασης. ... Τα παιδιά μας ζουν στην πιο υπερπλήρη σε ερεθίσματα περίοδο της ιστορίας της γης. Βομβαρδίζονται με πληροφορίες και προκλήσεις από όλους τους χώρους, από τους υπολογιστές, τα iphones, τις διαφημίσεις, τα εκατοντάδες τηλεοπτικά κανάλια. Κι ερχόμαστε και τα τιμωρούμε επειδή δεν μπορούν να συγκεντρωθούν! Σε τι δεν μπορούν να συγκεντρωθούν; Στα βαρετά, στο μεγαλύτερο μέρος τους, πράγματα του σχολείου. ... Η αποκλίνουσα σκέψη δεν είναι συνώνυμο, αλλά, μια απαραίτητη ιδιότητα της δημιουργικότητας. Είναι η ικανότητα να βλέπεις πολλές απαντήσεις σε μία ερώτηση, πολλούς διαφορετικούς τρόπους να ερμηνεύσεις μια ερώτηση, να σκέφτεσαι ΠΛΑΓΙΑ, ΛΟΞΑ. Να βλέπεις πολλαπλές απαντήσεις κι όχι μία. Υπάρχουν τεστ γι’ αυτό και τα έκαναν σε 1500 ανθρώπους. Βάση των κανόνων του διαγωνισμού, αν πετύχαινες πάνω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο μπορούσες να θεωρηθείς «διάνοια» στην αποκλίνουσα σκέψη. Από τους 1500 που διαγωνίστηκαν πέτυχαν να φτάσουν στο επίπεδο της «διάνοιας» στην αποκλίνουσα σκέψη: Παιδιά Νηπιαγωγείου, 3 έως 5 ετών, κατά 98%! Επανεξέτασαν τα ίδια παιδιά 5 χρόνια αργότερα σε ηλικία 8 έως 10 ετών. Ποιο ήταν το ποσοστό; 32%! Τα εξέτασαν ακόμη μία φορά 5 χρόνια αργότερα, όταν ήταν 13 έως 15 ετών. Το ποσοστό όσων έπιασαν το επίπεδο της «διάνοιας» έπεσε στο 10%! Αυτό το αποτέλεσμα δείχνει δύο πράγματα: Πρώτον. Όλοι έχουμε αυτή την ικανότητα. Δεύτερον. Μειώνεται. Πολλά συνέβησαν σε αυτά τα παιδιά καθώς μεγάλωναν, πολλά, αλλά το σημαντικότερο που τους συνέβη είναι ότι ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΚΑΝ. Επί 10 χρόνια στο σχολείο άκουγαν να τους λένε ότι υπάρχει μία μόνο λύση, αυτή που βρίσκεται στο Λυσάρι»  ²⁷ .

Το αριστερό μας ημισφαίριο έχει να κάνει με το παρελθόν και με το μέλλον. Η γνώση που προκύπτει από το αριστερό ημισφαίριο είναι αφηρημένη, ανεικονική, αφαιρεί και γενικεύει, έχει το πλεονέκτημα της τελειότητας, αλλά αυτή τη τελειότητα την πληρώνουμε με το τίμημα του κενού και την απώλεια της δημιουργικότητας. Ο κόσμος το αριστερού ημισφαιρίου είναι μόνο μια αναπαράσταση, είναι ένας νεκρός, ψυχρός χάρτης, χρήσιμος για την χρησιμοθηρική εκμετάλλευση του κόσμου μας μεν, που στερεί όμως την ικανότητα επαφής, την ενσυναίσθηση, την αίσθηση της ενότητας, της γαλήνης, της ολότητας, την χαρά της αίσθησης της ενοποιημένης ύπαρξης. Το δεξί ημισφαίριο αντίθετα έχει να κάνει με την τωρινή στιγμή. Είναι για το «εδώ και τώρα». Το δεξί ημισφαίριο προβάλλει έναν κόσμο από ζωντανά όντα που βρίσκονται σε μια διασύνδεση μεταξύ τους μέσα σε ένα κόσμο γεμάτο ζωή και δημιουργικότητα. Σε αυτές τις διαφορές του τρόπου λειτουργίας των δύο ημισφαιρίων αναφέρεται και ο Έκχαρτ Τόλε (Eckhart Tolle), με το δικό του λεξιλόγιο, στο βιβλίο του: «Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΩΡΑ». Με τους όρους «νους» και «σκέψη» αναφέρεται στο αριστερό ημισφαίριο ενώ για τις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου χρησιμοποιεί τις εκφράσεις: «μη-νους», «συνειδητότητα χωρίς σκέψη», «νοητική ησυχία», «φώτιση», «αίσθηση ενότητας με την Ύπαρξη»:

«Ο φιλόσοφος Καρτέσιος πίστευε ότι είχε ανακαλύψει την πιο θεμελιώδη αλήθεια όταν δήλωνε: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Στην πραγματικότητα, είχε δώσει έκφραση στο πιο βασικό λάθος. Ο καταναγκαστικά σκεπτόμενος, δηλαδή σχεδόν όλοι, ζει σε μια κατάσταση φαινομενικού διαχωρισμού από τους πάντες και, τα πάντα, σ’ έναν παράλογα πολύπλοκο κόσμο συνεχών προβλημάτων και σύγκρουσης, έναν κόσμο που αντανακλά τον ολοένα αυξανόμενο κατακερματισμό του νου. Η ταύτιση με το σκεπτόμενο νου σου δημιουργεί ένα αδιαφανές παραπέτασμα από έννοιες, ετικέτες, εικόνες, λέξεις, κρίσεις και ορισμούς που εμποδίζουν κάθε αληθινή σχέση. Μπαίνει ανάμεσα σε σένα και στον εαυτό σου, ανάμεσα σε σένα και στο συνάνθρωπο σου, ανάμεσα σε σένα και στη φύση, ανάμεσα σε σένα και στο Θεό. Αυτό το παραπέτασμα της σκέψης είναι που δημιουργεί την ψευδαίσθηση του διαχωρισμού, την ψευδαίσθηση ότι υπάρχεις εσύ και ένας τελείως χωριστός «άλλος» ή «άλλο». Η σκέψη έχει γίνει αρρώστια. Η αρρώστια εμφανίζεται όταν τα πράγματα χάνουν την ισορροπία τους.

»Η φώτιση είναι μια κατάσταση ολότητας, ενοποιημένης ύπαρξης και, επομένως, γαλήνης. Σ’ αυτή την κατάσταση είσαι ένα με τη ζωή στη φανερή όψη της, ένα με τον κόσμο, καθώς και με το βαθύτερο εαυτό και την άδηλη ζωή – ένα με την Ύπαρξη. Όταν η σκέψη υποχωρεί, τότε ... νιώθεις μέσα σου ησυχία και γαλήνη. Αυτή είναι η αρχή της αίσθησης της φυσικής σου κατάστασης, της αισθητής ενότητας με την Ύπαρξη, που συνήθως συσκοτίζεται από τη σκέψη. ... Νιώθεις επίσης να αναδύεται από μέσα σου μια άφατη χαρά. Δεν πρόκειται για μια κατάσταση έκστασης. Καθόλου. Δεν υπάρχει απώλεια της συνειδητότητας. Το αντίθετο μάλιστα. ... Σ’ αυτή την κατάσταση της εσωτερικής σύνδεσης, είσαι πολύ πιο «ξύπνιος», βρίσκεσαι σε πολύ μεγαλύτερη εγρήγορση απ’ όσο στην κατάσταση της σκέψης. Είσαι ολότελα παρών. ... Δεν είναι μια εγωιστική κατάσταση, αλλά μια κατάσταση χωρίς εγώ. Σε παίρνει πέρα από αυτό που θεωρούσες προηγουμένως σαν «εαυτό σου».

»Ο σκεπτόμενος νους από μόνος του δεν είναι δυσλειτουργικός. Είναι ένα υπέροχο εργαλείο. Η δυσλειτουργικότητα ξεκινάει όταν αναζητάς σ’ αυτόν τον εαυτό σου και θεωρείς, λαθεμένα, ότι είσαι αυτός. Για το εγώ, η παρούσα στιγμή καλά-καλά δεν υπάρχει. Μόνο το παρελθόν και το μέλλον θεωρούνται σημαντικά. ... Ακόμα κι όταν το εγώ φαίνεται να ενδιαφέρεται για το παρόν, δεν είναι το παρόν αυτό που βλέπει. Το αντιλαμβάνεται λαθεμένα, επειδή το κοιτάζει μέσα από τα μάτια του παρελθόντος. Ή υποβιβάζει το παρόν σε μέσον για την επίτευξη ενός σκοπού που βρίσκεται πάντα στο μέλλον, όπως το προβάλλει ο νους» .  ²⁸ 

Όταν ο άνθρωπος έχει εκπαιδευτεί να εστιάζει στον τρόπο λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου χάνει τη δημιουργικότητα, την αίσθηση της χαράς και της ομορφιάς της ζωής εξηγεί και ο Έκχαρτ Τόλε (Eckhart Tolle), στο βιβλίο του, «Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΩΡΑ»:

«Όταν η συνειδητότητα είναι ταυτισμένη με το νου [αριστερό ημισφαίριο], τότε η δύναμη και το άπειρα δημιουργικό δυναμικό που βρίσκονται κρυμμένα στο Τώρα συσκοτίζονται εντελώς από τον ψυχολογικό χρόνο. Η ζωή σου χάνει τότε τον παλμό της, τη φρεσκάδα της, την αίσθηση του θαύματος. ... Η αρχή της ελευθερίας είναι η συνειδητοποίηση ότι δεν είσαι αυτός που σκέφτεται ... Αρχίζεις τότε να αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχει μια τεράστια σφαίρα ευφυΐας πέρα από τη σκέψη, ότι ο σκεπτόμενος νους δεν είναι παρά μια απειροελάχιστη πλευρά αυτής της ευφυΐας. Αντιλαμβάνεσαι επίσης πως όλα εκείνα που έχουν πραγματικά σημασία – η ομορφιά, η αγάπη, η δημιουργικότητα, η χαρά, η εσωτερική γαλήνη – προέρχονται από κάτι που είναι πέρα (δίπλα ...) από το νου. Αρχίζεις να αφυπνίζεσαι. ... Όταν χρησιμοποιείς το νου σου, και ιδιαίτερα όταν χρειάζεσαι μια δημιουργική λύση, ταλαντεύεσαι κάθε λίγα λεπτά ανάμεσα στη σκέψη και στην ησυχία, ανάμεσα στο νου και στο μη-νου που είναι συνειδητότητα χωρίς σκέψη. Μόνο με αυτό τον τρόπο είναι δυνατόν να σκέφτεσαι δημιουργικά. Ο νους είναι ουσιαστικά μια μηχανή επιβίωσης: επίθεση και άμυνα ενάντια στο νου άλλων, συγκέντρωση, αποθήκευση και ανάλυση πληροφοριών. Σ’ αυτά είναι καλός, αλλά δεν είναι καθόλου δημιουργικός. Όλοι οι αληθινοί καλλιτέχνες, είτε το γνωρίζουν είτε όχι, δημιουργούν από ένα χώρο μη-νου, από την εσωτερική ησυχία. Ο νους δίνει τότε μορφή στη δημιουργική παρόρμηση ή ενόραση. ... Οι μεγάλοι επιστήμονες έχουν αναφέρει ότι οι επαναστατικές τους ανακαλύψεις ήρθαν σε μια στιγμή νοητικής ησυχίας. Το εκπληκτικό αποτέλεσμα μιας πανεθνικής έρευνας μεταξύ των πιο επιφανών μαθηματικών της Αμερικής, συμπεριλαμβανομένου και του Αϊνστάιν, σχετικά με τις μεθόδους εργασίας τους, ήταν ότι η σκέψη «παίζει μόνο δευτερεύοντα ρόλο στη σύντομη, αποφασιστική φάση της ίδιας της δημιουργικής πράξης». ... Όταν είσαι παρών στο Τώρα, ολοκληρωτικά και έντονα, μπορείς να νιώσεις την Ύπαρξη. Το να αποκτάς ξανά επίγνωση της Ύπαρξης και να παραμένεις σ’ αυτή την κατάσταση του «αισθάνομαι-συνειδητοποιώ», αυτό είναι η φώτιση. ... Η φώτιση είναι απλώς η φυσική σου κατάσταση της αισθητής ενότητας με την Ύπαρξη. Είναι μια κατάσταση σύνδεσης με κάτι απροσμέτρητο και άφθαρτο, κάτι που, σχεδόν με παράδοξο τρόπο, είσαι ουσιαστικά εσύ, κι ωστόσο είναι πολύ μεγαλύτερο από σένα. ... Ο νους, για να εξασφαλίσει ότι θα διατηρήσει τον έλεγχο, επιδιώκει συνεχώς να καλύπτει την παρούσα στιγμή με παρελθόν και μέλλον. ... η ζωτικότητα και το δημιουργικό δυναμικό της Ύπαρξης, η οποία είναι αδιαχώριστη από το Τώρα, καλύπτονται με το χρόνο, η αληθινή σου φύση συσκοτίζεται από το νου. ... Ο λόγος που οι περισσότεροι επιστήμονες δεν είναι δημιουργικοί, δεν είναι επειδή δεν ξέρουν να σκέφτονται, αλλά, απλούστατα, επειδή δεν ξέρουν πώς να πάψουν να σκέφτονται!»  ²⁹ . Δεν ξέρουν πώς να καθοδηγούν την συνειδητότητά τους προς τις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου που τόσο τις χρειάζεται ο σύγχρονος άνθρωπος για να τα βγάλει πέρα στις νέες συνθήκες της σύγχρονης ζωής.

«Καθώς ο κόσμος περιδινίζεται ολοένα και πιο γρήγορα, οι οργανωτικές δομές διοίκησης απανταχού της γης λένε ότι χρειάζονται ανθρώπους που να μπορούν να σκεφτούν δημιουργικά, να επικοινωνούν και να εργάζονται σε ομάδες· άνθρωποι που να είναι ευέλικτοι και ευπροσάρμοστοι. Πολύ συχνά λένε πως δεν μπορούν να βρουν τέτοιους ανθρώπους. ... Τον Δεκέμβριο του 1862, ο Αβραάμ Λίνκολ εκφώνησε τη δεύτερη ετήσια ομιλία του στο Κογκρέσο. ... «Τα δόγματα του ήρεμου παρελθόντος είναι αναντίστοιχα με το θυελλώδες παρόν. Οι δυσκολίες συσσωρεύονται η μία πάνω στην άλλη. Οι συνθήκες είναι νέες γι’ αυτό και μας καλούν να σκεφτούμε και να ενεργήσουμε με τρόπο νέο. Πρέπει να αποτινάξουμε προϊδεασμούς και κατόπιν να σώσουμε τη χώρα μας». ... Μου αρέσει πολύ η παρότρυνση «αποτίναξης των προϊδεασμών». Αυτό που εννοεί είναι ότι καθοδηγούμαστε όλοι στη ζωή μας από ιδέες στις οποίες είμαστε αφοσιωμένοι, αλλά οι οποίες ίσως να μην είναι πλέον αληθείς ή συναφείς με το παρόν. Μας υπνωτίζουν και ασκούν πάνω μας ισχυρή επιρροή. Για να προχωρήσουμε, πρέπει να αποτινάξουμε από πάνω μας τη δύναμη τους. ... Ένας από τους βασικούς λόγους που τόσοι πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι δεν είναι δημιουργικοί είναι η εκπαίδευση. Ο Πικάσο είπε κάποτε ότι όλα τα παιδιά γεννιούνται καλλιτέχνες· το πρόβλημα είναι να παραμείνουμε καλλιτέχνες καθώς μεγαλώνουμε. Η δημιουργικότητα δεν αφορά αποκλειστικά στις τέχνες, ή στην ιδιότητα του καλλιτέχνη, ... Οι κυρίαρχες μορφές της εκπαίδευσης καταπνίγουν στην πράξη τις συνθήκες εκείνες που είναι βασικές για τη δημιουργική ανάπτυξη. Τα νέα παιδιά εισέρχονται στο προνήπιο έχοντας ζωντανή μέσα τους τη δημιουργική τους αυτοπεποίθηση· μέχρι τη στιγμή που εγκαταλείπουν την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πολλά απ’ αυτά την έχουν απωλέσει ολωσδιόλου. ... Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τον όρο «ακαδημαϊκή ικανότητα» και εννοούν «ευφυΐα». Δεν είναι όμως καθόλου του ίδιο πράγμα. Η ακαδημαϊκή εργασία εστιάζει σε συγκεκριμένα είδη λεκτικού και μαθηματικού λόγου: στα γραπτά, θετικά και κριτικά δοκίμια, στις προφορικές συζητήσεις και τις μαθηματικές αναλύσεις. Πρόκειται για πολύ σημαντικές μορφές ικανότητας. Αλλά αν η ανθρώπινη ευφυΐα περιοριζόταν σ’ αυτά, το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού ουδέποτε θα είχε συμβεί. Θα υπήρχε πολλή ανάλυση αλλά όχι πολλή δράση. Δεν θα υπήρχε έμπρακτη επιστήμη, ούτε τεχνολογία, ούτε λειτουργικές επιχειρήσεις, ούτε τέχνη, ούτε μουσική και χορός, ούτε θέατρο, ούτε ποίηση, ούτε έρωτας, ούτε αισθήματα ή διαισθητικότητα. Όλοι αυτοί οι παράγοντες παρανείναι σημαντικοί για μείνουν απέξω από την περιγραφή της ανθρώπινης ευφυΐας. Αν ότι διαθέταμε όλο κι όλο ήταν η ακαδημαϊκή ικανότητα, δεν θα σηκωνόσασταν από το κρεβάτι σήμερα το πρωί ... δεν θα είχατε κρεβάτι ... Κανείς δεν θα μπορούσε να φτιάξει ένα κρεβάτι. Θα είχαν γραφεί διάφορα για τη θεωρητική πιθανότητα της κατασκευής ενός κρεβατιού, αλλά δεν θα είχε στην πράξη κατασκευαστεί κανένα. ... Οι εργοδότες ισχυρίζονται ότι θέλουν ανθρώπους που να μπορούν να σκεφτούν δημιουργικά, να μπορούν να καινοτομήσουν, να μπορούν να επικοινωνήσουν άνετα, να εργαστούν σε ομάδες και να είναι ευπροσάρμοστοι και με αυτοπεποίθηση. Παραπονούνται πως είναι λίγοι οι απόφοιτοι που διαθέτουν τέτοια προτερήματα. ... Τα συμβατικά ακαδημαϊκά προγράμματα δεν είναι σχεδιασμένα για να τα καλλιεργούν όλα αυτά και η αναβάθμιση των ακαδημαϊκών προτύπων από μόνη της δεν πρόκειται να λύσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε – ενδέχεται μάλιστα να τα κάνει και χειρότερα. ... πρέπει να κατανοήσουμε με νέο τρόπο τη νοημοσύνη, την ικανότητα και τη φύση της δημιουργικότητας» ³⁰  και σε αυτό μπορεί να μας βοηθήσει ο τρόπος που σκέφτονται όσοι υποτιμητικά χαρακτηρίζονται από τα παλιά ακαδημαϊκά εκπαιδευτικά πρότυπα ως δυσλεξικοί.

«Η γνώση γύρω από την αναγνωστική αποτυχία μας παρέχει μια διαφορετική οπτική γωνία που επιφυλάσσει εκπλήξεις σε όποιον αποφασίσει να τη διερευνήσει. ... Από πρόσφατες εξελίξεις στην έρευνα της νευροαπεικόνισης, αναφύεται μια διαφορετική εικόνα του δυσλεξικού εγκεφάλου. ... Βρισκόμαστε στα συναρπαστικά πρώτα στάδια της κατανόησης των όχι ιδιαίτερα μελετημένων πλεονεκτημάτων που κρύβει ο δυσλεξικός εγκέφαλος. Δεν θεωρείται πλέον απλή σύμπτωση το γεγονός ότι πολλοί εφευρέτες, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές υπολογιστών, πυρηνικοί φυσικοί και οικονομολόγοι έχουν ιστορικό δυσλεξίας στα παιδικά τους χρόνια. ... Τι είναι αυτό που κάνει τον δυσλεξικό εγκέφαλο να σχετίζεται σε κάποια άτομα με μοναδική δημιουργικότητα στα επαγγέλματά τους, τα οποία έχουν συχνά να κάνουν με το σχέδιο, την αρχιτεκτονική και την αναγνώριση προτύπων; ... Μήπως τα άτομα με δυσλεξία θα προσαρμοστούν ευκολότερα σε ένα οπτικό και τεχνολογικά προσανατολισμένο μέλλον;» ³¹ .

Ο Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ (Mihaly Csikszentmihalyi) ερευνητής της ψυχολογίας της ανθρώπινης δημιουργικότητας και ευτυχίας στο βιβλίο του, «Ροή: Η ψυχολογία της ευτυχίας», (εκδόσεις Καστανιώτη 2009) παρουσιάζει τα αποτελέσματα των ερευνών του (κατά την διάρκεια των οποίων αξιοποίησε πάνω από εκατό χιλιάδες συνεντεύξεις) σύμφωνα με τα οποία οι άνθρωποι είναι ευτυχισμένοι όταν βρίσκονται στην κατάσταση της «ροής», ένα είδος εσωτερικής έμπνευσης. Με το πρωτοποριακό του έργο, συνέβαλε στην κατανόηση της ευτυχίας, της δημιουργικότητας, της ολοκλήρωσης του ανθρώπου και εισήγαγε την έννοια της «ροής» για να ονοματίσει μια κατάσταση αυξημένης εστίασης, βύθισης, ευφορίας και ανατροφοδότησης, που παρατήρησε ότι βιώνουν άνθρωποι πετυχημένοι σε ποικίλες δραστηριότητες όπως η τέχνη, το παιχνίδι ή η εργασία. Όταν κάποιος βιώνει την κατάσταση της «ροής» συμμετέχει πλήρως σ’ αυτό που κάμνει, είναι δοσμένος και αφοσιωμένος σε αυτή του τη δραστηριότητα και ανατροφοδοτείται από την ίδια του την ενασχόληση με κάτι που τον εμπνέει. Ο χρόνος «σταματάει», ο άνθρωπος βιώνει μια ήπια ευχάριστη έκσταση, είναι εκτός του εγωτικού εαυτού του (δεν κατακλύζεται από σκέψεις και επιθυμίες), ζει στο παρόν, στο «τώρα» και πετυχαίνει το βέλτιστο αποτέλεσμα με την μικρότερη δυνατή προσπάθεια. Βιώματα δηλαδή που αναδύονται όταν η συνείδηση, ο νους, η προσοχή, το εγώ, η αυτοσυνειδησία έχει εκπαιδευτεί να εστιάζει στον τρόπο λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου όπως τον περιέγραψαν ο Iain McGilchrist και η Jill Bolte Taylor.

Σε ομιλία του στο ted.com το 2004 ο Μιχάϊ Τσικσεντμιχάϊ ρωτάει, «τι δίνει αξία στη ζωή;». Επισημαίνοντας ότι τα λεφτά δεν μας κάνουν ευτυχισμένους, μελετάει εκείνους που βρίσκουν διαρκή ευχαρίστηση και ικανοποίηση σε δραστηριότητες που οδηγούν σε κατάσταση 'ροής':

«Ξεκίνησα την προσπάθεια να κατανοήσω τις πηγές της ευτυχίας. ... περίπου το 30% των ανθρώπων που ρωτήθηκαν στις ΗΠΑ από το 1956 λένε ότι η ζωή τους είναι πολύ ευτυχισμένη. Και αυτό δεν έχει αλλάξει καθόλου. Ενώ το προσωπικό εισόδημα, αφαιρώντας την επίδραση του πληθωρισμού, έχει παραπάνω από διπλασιαστεί, σχεδόν τριπλασιαστεί στην ίδια περίοδο. ... μετά από ένα σημείο που αντιστοιχεί, πάνω κάτω, με περίπου 1.000 δολάρια πάνω από το ελάχιστο όριο της φτώχειας, οποιαδήποτε υλική βελτίωση δεν φαίνεται να επηρεάζει πόσο ευτυχισμένοι είναι οι άνθρωποι. Και, για την ακρίβεια, ανακαλύπτουμε ότι η έλλειψη βασικών πόρων, υλικών πόρων, συμβάλλει στη δυστυχία, αλλά η αύξηση των υλικών πόρων δεν αυξάνει την ευτυχία. ... προσπάθησα να κατανοήσω, σε ποιο μέρος της καθημερινής μας ζωής, νιώθουμε πραγματικά ευτυχισμένοι. ...

Αυτό είναι από έναν από τους κορυφαίους Αμερικάνους συνθέτες, τη δεκαετία του '70. Και η συνέντευξη ήταν 40 σελίδες. Αλλά αυτό το μικρό απόσπασμα ... περιγράφει πως νιώθει όταν η σύνθεση πάει καλά. Και το περιγράφει ως μια κατάσταση έκστασης. ...

Έκσταση στα αρχαία Ελληνικά σήμαινε απλά το να στέκεσαι δίπλα σε κάτι, στο περιθώριο του. ... μια διανοητική κατάσταση όπου νιώθεις ότι αυτό που κάνεις δεν είναι μέρος της καθημερινή σου ρουτίνας. Έτσι έκσταση ουσιαστικά σημαίνει να περνάς σε μια άλλη πραγματικότητα. ... Λέει επίσης ότι η εμπειρία είναι τόσο έντονη που αισθάνεται λες και δεν υπάρχει. ... Όταν έχει πραγματικά απορροφηθεί σε αυτήν την ευχάριστη διαδικασία του να δημιουργεί κάτι καινούριο, δεν του περισσεύει αρκετή συγκέντρωση για να παρατηρήσει πώς νιώθει το σώμα του ή να σκεφτεί τα προβλήματα στο σπίτι του. Δεν μπορεί να νιώσει ότι είναι πεινασμένος ή κουρασμένος. Το σώμα του εξαφανίζεται, η ταυτότητά του εξαφανίζεται από τη συνείδησή του ... αυτή η αυτόματη, αυθόρμητη διαδικασία που περιγράφει μπορεί να συμβεί μόνο σε κάποιο άτομο που είναι πολύ καλά εξασκημένο και έχει αναπτύξει τεχνική. Και έχει καταλήξει κοινός τόπος στη μελέτη της δημιουργικότητας ότι δεν μπορείς να δημιουργήσεις τίποτα χωρίς, το λιγότερο, 10 χρόνια εμβάθυνσης στην τεχνική γνώση ενός συγκεκριμένου τομέα»  ³² .

Για τη «ροή» ο Daniel Goleman στο βιβλίο του «Η συναισθηματική νοημοσύνη» αναφέρει:

«Ένας συνθέτης περιγράφει τις στιγμές κατά τις οποίες η έμπνευση του βρίσκεται στο ζενίθ της:

»“Κι εσύ βλέπεις τον εαυτό σου να βυθίζεται σε μια εκστατική κατάσταση, σε σημείο που νιώθεις ότι σχεδόν δεν υπάρχεις. ... Το χέρι μου μοιάζει να είναι χωρισμένο από τον εαυτό μου ... Απλώς κάθομαι εκεί, παρατηρώντας ... Κι έτσι, απλά, όλα ξεχειλίζουν από μόνα τους».

»Η περιγραφή του έχει εντυπωσιακές ομοιότητες με την περιγραφή που έδωσαν εκατοντάδες διαφορετικοί άνδρες και γυναίκες - ορειβάτες, πρωταθλητές σκακιού, χειρούργοι, μπασκετμπολίστες, μηχανικοί, διευθυντές, ακόμα και υπάλληλοι αρχείων - όταν αναφέρθηκαν στη στιγμή που ξεπέρασαν τον εαυτό τους σε κάποια αγαπημένη τους δραστηριότητα. Η κατάσταση που περιγράφουν ονομάστηκε “ροή” από τον Μιχάλι Τζικτζεντμιχάλι (Mihaly Csikszentmihalyi) ψυχολόγο του Πανεπιστημίου του Σικάγο, ο οποίος συγκέντρωσε τέτοιες αναφορές σχετικά με εξαιρετικές επιδόσεις κατά τη διάρκεια μιας εικοσαετούς έρευνας. Οι αθλητές γνωρίζουν αυτή τη χαρισματική κατάσταση με τον όρο “ζώνη” , όπου η τελειότητα έρχεται αβίαστα, θεατές και αντίπαλοι χάνονται στην ομίχλη της απόλυτης απορρόφησής τους εκείνης της στιγμής.

»Η ικανότητα του ατόμου να μπαίνει σε “ροή”είναι η καλύτερη στιγμή της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η “ροή”αντιπροσωπεύει ίσως το ζενίθ στη χαλιναγώγηση των συναισθημάτων, υποτάσσοντάς τα στην υπηρεσία της επίδοσης και της μάθησης. ... Το χαρακτηριστικό σημάδι της ροής είναι μια αίσθηση αυθόρμητης χαράς, και αγαλλίασης. ... Η ροή ανακόπτεται αν συλλογίζεται κανείς πολύ έντονα τα όσα συμβαίνουν. Ακόμα και η ίδια η σκέψη “αυτό το κάνω καταπληκτικά” μπορεί να διασπάσει την αίσθηση της ροής [επειδή κατά την αυτοανάλυση η συνείδηση μεταπηδά στις λειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου]. Η προσοχή συγκεντρώνεται τόσο πολύ, που οι άνθρωποι συνειδητοποιούν μόνο το στενό πλαίσιο της αντίληψης που συνδέεται με τον άμεσο στόχο, και χάνουν την αίσθηση του χρόνου και του χώρου. Ένας χειρούργος, για παράδειγμα, θυμάται μια πολύ δύσκολη εγχείρηση κατά την οποία βρέθηκε σε ροή. Όταν ολοκλήρωσε την επέμβαση, πρόσεξε μια στοίβα πέτρες και σοβάδες στο πάτωμα του χειρουργείου ... ενώ εκείνος ήταν αφοσιωμένος στην εγχείρηση, ένα μέρος από το ταβάνι είχε υποχωρήσει. Δεν το είχε πάρει είδηση!...

»Η ροή είναι μια κατάσταση λήθης του εαυτού, το αντίθετο της περισυλλογής και της ανησυχίας. ... Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή είναι τόσο απορροφημένοι με το έργο που έχουν μπροστά τους, ώστε χάνουν την αίσθηση του (καθημερινού) εαυτού τους, εγκαταλείπουν τις μικρές (καθημερινές) ανησυχητικές σκέψεις, για την υγεία, τους λογαριασμούς που τρέχουν, ακόμα και για την ίδια την ευημερία της καθημερινής ζωής. Υπό την έννοια αυτή οι στιγμές της ροής είναι “εκτός Εγώ”. ... Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή επιδεικνύουν έναν δεξιοτεχνικό έλεγχο πάνω σε αυτό που επιτελούν και οι αντιδράσεις τους είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τις εναλλασσόμενες απαιτήσεις της εργασίας τους. Και παρόλο που οι άνθρωποι έχουν τις καλύτερες επιδόσεις σε κατάσταση ροής, δεν ενδιαφέρονται για το πόσο καλά πηγαίνουν, ούτε απασχολούνται με σκέψεις επιτυχίας ή αποτυχίας - αυτό που τους παρακινεί είναι η ίδια η αγαλλίαση της εργασίας τους.

»Η είσοδος σ’ αυτή τη ζώνη μπορεί να επιτευχθεί όταν οι άνθρωποι βρίσκουν ένα έργο στο οποίο έχουν ειδικευθεί και το αναλαμβάνουν σε ένα επίπεδο που θέτει ελαφρά την ικανότητα τους σε δοκιμασία. Όπως μου είπε ο Τζικτζεντμιχάλι: “Οι άνθρωποι φαίνεται ότι συγκεντρώνονται περισσότερο όταν απαιτούνται από αυτούς λίγα περισσότερα από τα συνηθισμένα, και είναι ικανοί να δώσουν περισσότερα από τα συνηθισμένα. Αν απαιτούνται λίγα από αυτούς, οι άνθρωποι πλήττουν. Αν απαιτούνται πάρα πολλά αγχόνωνται”.

»Αυθόρμητη ευχαρίστηση, χάρη και αποτελεσματικότητα χαρακτηρίζουν τη ροή. ... Η ποιότητα της προσοχής στη ροή είναι χαλαρή, αν και πολύ εστιασμένη.

»Στη ροή υπάρχει ένα συναίσθημα ήπιας έκστασης. Αυτή η έκσταση μοιάζει να είναι ένα υπο-προϊόν της εστίασης της προσοχής. Παρατηρώντας ένα άτομο σε ροή, έχουμε την εντύπωση ότι το δύσκολο είναι εύκολο. Η άριστη επίδοση μοιάζει φυσιολογική και συνηθισμένη. Αυτή η εντύπωση συμβαδίζει με αυτό που συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο, όπου επαναλαμβάνεται ένα παρόμοιο παράδοξο: οι πιο απαιτητικοί στόχοι επιτυγχάνονται με τη λιγότερη κατανάλωση νοητικής ενέργειας. Στη ροή ο εγκέφαλος βρίσκεται σε μια “ψύχραιμη” κατάσταση, ... ο εγκέφαλος “ηρεμεί”, με την έννοια ότι παρουσιάζει μια ελάττωση της διέγερσης του φλοιού.

»Μια έντονη αυτοσυγκέντρωση –εστίαση που πυροδοτείται από ανησυχία- προκαλεί αυξημένη δραστηριότητα του φλοιού. Αλλά η ζώνη της ροής και της άριστης απόδοσης μοιάζει σαν όαση αποτελεσματικότητας του φλοιού με την ελάχιστη κατανάλωση νοητικής ενέργειας.

»Στην κατάσταση αυτή ακόμα και η σκληρή δουλειά μπορεί να είναι αναζωογονητική και ανανεωτική, και όχι εξαντλητική» (Daniel Goleman, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη», κεφάλαιο 6 «Το Χάρισμα του Δεξιοτέχνη - Ροή: Η Νευροβιολογία της Τελειότητας;», εκδ. ΠΕΔΙΟ Αθήνα 2011, σελ. 149-152).

«Από τη βιομηχανική Επανάσταση και μετά, έχουμε κατασκευάσει γύρω μας έναν κόσμο κατ' εικόνα του κόσμου που κατασκευάζει εσωτερικά το αριστερό ημισφαίριο. ... Οι αξίες του αριστερού ημισφαιρίου είναι η χρησιμότητα και η ευχαρίστηση. Αλλά το νόημα δεν μπορεί να προέλθει από το γραμμικό σχέδιο, και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να προέλθει η ευτυχία. Η ευτυχία και η πληρότητα προκύπτουν ως υποπροϊόντα, ως παρενέργεια της αυθυπέρβασης. Αυτό το σημείο έθιξε ο Viktor Frankl στο μεγάλο του βιβλίο, «Το Νόημα της Ζωής» ³³ . Αν ασπαζόμαστε την άποψη του αριστερού ημισφαιρίου ποτέ δεν θα βρούμε νόημα, επειδή δεν μπορεί να το κατανοήσει. Δεν έχει κανέναν τρόπο να ξεφύγει από το σύστημα των σημείων. Δεν αντιλαμβάνεται τη δύναμη της μεταφοράς, μέσω της οποίας και μόνο είναι δυνατόν να προκύψει το νόημα. Δεν είναι σε επαφή. Δεν είναι αυτός ο σκοπός του, δεν εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να κάνουμε αυτό. Εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να χειριζόμαστε τον κόσμο να τον εκμεταλλευόμαστε, να κυριαρχούμε. Το πρόβλημα μας δεν είναι ότι έχουμε αποτύχει να βρούμε απάντηση στο ερώτημα για το νόημα της ζωής η οποία θα μπορούσε να ικανοποιήσει το αριστερό ημισφαίριο - στη φύση των πραγμάτων, καμιά τέτοια απάντηση δεν μπορεί να υπάρχει. Το πρόβλημα μας είναι ότι έχουμε επιτρέψει στον εαυτό μας να απαντήσει σε αυτή την αποτυχία χλευάζοντας το ερώτημα για νόημα. Εμείς δεν πρέπει να προσπαθούμε να βρούμε για ετοιμόλογη, σαφή απάντηση σε αυτό, δεδομένου όποια τέτοια απάντηση θα ήταν αναπόφευκτα λάθος. Το νόημα προκύπτει από την εμπλοκή μας με τον κόσμο, όχι από την αφηρημένη ενατένισή του. ³⁴ 

Η Jill Bolte Taylor σε ομιλία της το 2008 στο ted.com περιγράφοντας την εξέλιξη του εγκεφαλικού στο αριστερό της ημισφαίριο λέει:

«Και μετά έχασα την ισορροπία μου και βρέθηκα κόντρα στον τοίχο. Κοιτάω κάτω το χέρι μου και συνειδητοποιώ ότι δεν μπορώ πια να καθορίσω τα όρια του σώματός μου. Δεν μπορώ να καθορίσω πού αρχίζω και πού τελειώνω, ... Και εκείνη τη στιγμή, ο εγκεφαλικός μου διάλογος - ο διάλογος του αριστερού μου ημισφαιρίου - σιώπησε εντελώς. Σαν κάποιος να πήρε το τηλεκοντρόλ και να σίγασε τη φωνή. Απόλυτη σιγή. Αρχικά σοκαρίστηκα που βρέθηκα μέσα σε ένα σιωπηλό μυαλό. Αλλά αμέσως μετά ένιωσα γοητευμένη από τη μεγαλοπρέπεια της ενέργειας γύρω μου. ... Ένιωθα ένα με την ενέργεια γύρω μου, και ήταν όμορφα εκεί. Και ξαφνικά το αριστερό μου ημισφαίριο επανέρχεται σε λειτουργία, και μου λέει, "Έι! ΄Έχουμε πρόβλημα! Έχουμε πρόβλημα! Πρέπει να καλέσουμε βοήθεια." Και λέω, "Ωχ! Έχω πρόβλημα. Έχω πρόβλημα." Αλλά αμέσως μετά παρασύρομαι πάλι πίσω μέσα στη συνείδηση - στοργικά αναφέρομαι σε αυτό το χώρο σαν Χώρα του Λάλα. Όμως ήταν όμορφα εκεί. ... και κάθε άγχος σχετικό με τη δουλειά μου - έχει χαθεί. Ένιωσα πιο ανάλαφρη μέσα στο σώμα μου. Σκεφτείτε: όλες οι σχέσεις του έξω κόσμου και όλα τα άγχη που συνδέονται με αυτές - είχαν εξαφανιστεί. Και ένιωθα αυτή την αίσθηση της ηρεμίας. Σκεφτείτε πώς θα ήταν να χάσεις 37 χρόνια συναισθηματικού φορτίου. Ένιωθα ευφορία. Ευφορία. Και ήταν όμορφα». ³⁵ 

Ο Ινδός σκηνοθέτης Shekhar Kapur που σκηνοθέτησε την ταινία «Ελισάβετ» του 1998 (https://en.wikipedia.org) και σε ομιλία του στο ted.com αναφέρει ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να εμφανιστεί η έμπνευση είναι η στροφή προς το «μηδέν», την κενότητα, το χάος και το αίσθημα πανικού που συνδέεται με την απώλεια του «εξοπλισμού» της σκέψης και την προσέγγιση προς την βιωματική κατάσταση του «έν οίδα ότι ουδέν οίδα» που είναι το στερεό έδαφος όπου ανθίζει η έμπνευση, η δημιουργικότητα, η καινοτομία.

«Όταν βγαίνω να σκηνοθετήσω ένα έργο, κάθε μέρα προετοιμαζόμαστε υπερβολικά, σκεπτόμαστε υπερβολικά. Η γνώση όμως καταλήγει να είναι βάρος για τη σοφία. Ξέρετε, οι απλές λέξεις χάνονται στην άβυσσο της εμπειρίας. Έτσι σκέφτομαι και λέω, "Τι θα κάνω σήμερα;" Δεν πρόκειται να κάνω αυτό που έχω σχεδιάσει και βάζω τον εαυτό μου σε απόλυτο πανικό. Είναι ο τρόπος μου να διώξω τη σκέψη, να διώξω αυτή τη σκέψη που λέει "Ε! Ξέρεις τι κάνεις. Ξέρεις ακριβώς τι κάνεις. Είσαι σκηνοθέτης, αυτό το κάνεις χρόνια ολόκληρα." Έτσι πρέπει να φτάσω εκεί και να αισθανθώ απόλυτο πανικό. Είναι μια συμβολική κίνηση. Σκίζω το σενάριο πανικοβάλλομαι, τρομοκρατούμαι. Το κάνω και τώρα, μπορείτε να με δείτε. Αρχίζω να έχω άγχος, δεν ξέρω τι να πω, δεν ξέρω τι κάνω, δεν θέλω να πάω εκεί.

»Επιτρέπω στον εαυτό μου να βυθιστεί στο χάος επειδή από το χάος ελπίζω να έρθουν κάποιες στιγμές αλήθειας. Η προετοιμασία είναι προετοιμασία. Δεν ξέρω καν αν είναι τίμιο. Δεν ξέρω καν αν είναι ειλικρινές. Η αλήθεια του έρχεται εκείνη τη στιγμή, οργανικά ...

»Και βάζεις τον εαυτό σου σε μια κατάσταση πανικού, όπου δεν ξέρεις και έτσι δεν ξέρεις. Και έτσι, επειδή δεν ξέρεις προσεύχεσαι στο σύμπαν, επειδή προσεύχεσαι στο σύμπαν ότι κάτι - θα προσπαθήσω να πλησιάσω το σύμπαν με τον ίδιο τρόπο που ο Αϊνστάιν - να πω μια προσευχή - πλησίαζε τις εξισώσεις του, την ίδια πηγή. Ψάχνω για την ίδια πηγή επειδή η δημιουργικότητα εκπορεύεται από την ίδια ακριβώς πηγή που διαλογίζεσαι έξω από τον εαυτό σου, έξω από το σύμπαν. Ψάχνεις για κάτι που έρχεται και σε χτυπάει. Μέχρι να σε χτυπήσει, δεν μπορείς να δώσεις εσύ το πρώτο χτύπημα. Τότε τι κάνεις;

»Το πρώτο πράγμα που έμαθα για την αφήγηση και το ακολουθώ πάντα είναι: ο Πανικός. Ο πανικός είναι η μεγάλη πρόσβαση στη δημιουργικότητα επειδή είναι ο μόνος τρόπος να ξεφορτωθείς το μυαλό σου. Ξεφορτωθείτε το μυαλό σας. Διώξτε το, πετάξτε το. Και πάμε στο σύμπαν γιατί υπάρχει κάτι εκεί έξω που είναι πιο αληθινό από τη σκέψη σας, που είναι πιο αληθινό από το σύμπαν σας. [ασαφές] που το είπατε αυτό χθες. Απλά το επαναλαμβάνω γιατί το ακολουθώ συνεχώς για να βρω κάπου τη "shunyata", την κενότητα. Από την κενότητα πηγάζει μια στιγμή δημιουργικότητας. Αυτό κάνω λοιπόν». ³⁶ 

Η πετυχημένη συγγραφέας, μυθιστοριογράφος, Any Tan μιλάει στο ted.com για τις προϋποθέσεις άνθισης της δημιουργικότητα και αρχίζει με μια παιδική της έκθεση με τίτλο «η αξία του τίποτα»:

«Η αξία του τίποτα: από το τίποτα ξεπηδάει το κάτι. Αυτή ήταν μία έκθεση που έγραψα όταν ήμουν 11 χρονών. και πήρα B+. Αυτό για το οποίο πρόκειται να μιλήσω είναι: το τίποτα (ως περιβάλλον) έξω από το κάτι, και πώς δημιουργούμε. Θα προσπαθήσω να το κάνω αυτό μέσα στα πλαίσια του 18-λεπτου χρονικού διαστήματος, το οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να τηρούμε, και για να ακολουθήσω τις προσταγές του TED αυτό είναι, στην πραγματικότητα, κάτι το οποίο δημιουργεί μια επιθανάτια εμπειρία, αλλά το να βρίσκεσαι κοντά στο θάνατο είναι καλό για τη δημιουργικότητα.

»Όταν λέω εμείς, δεν εννοώ απαραίτητα εσείς, αλλά εννοώ εγώ, και το δεξί μυαλό μου, το αριστερό μυαλό μου, και εκείνο το οποίο είναι μεταξύ αυτών, και κάνει τον έλεγχο και μου λέει ότι αυτά που λέω είναι λάθος. Και έχω σκοπό να το κάνω και αυτό παρατηρώντας όσα νομίζω ότι αποτελούν μέρος της δημιουργικής μου εξέλιξης τα οποία συμπεριλαμβάνουν έναν αριθμό από γεγονότα που συνέβησαν, στην πραγματικότητα -- το τίποτα ξεκινάει πολύ νωρίτερα από τη στιγμή κατά την οποία δημιουργώ κάτι καινούριο.

»Τώρα στην περιοχή της φύσης, παρατηρούμε εάν είμαστε εγγενώς εξοπλισμένοι με κάτι ή όχι, ενδεχομένως στο μυαλό μας, κάποιο ανώμαλο χρωμόσωμα που προκαλεί κάποιου είδους έμπνευση. ... Κάποιοι θα έλεγαν ότι η δημιουργικότητα ίσως να είναι μια λειτουργία κάποιας άλλης νευρολογικής ιδιορρυθμίας -- του συνδρόμου Βαν Γκογκ -- ότι έχεις λίγο από, ξέρετε, ψύχωση ή κατάθλιψη. Θα πρέπει να πω, για κάποιον -- διάβασα πρόσφατα ότι ο Βαν Γκογκ δεν ήταν απαραίτητα ψυχωτικός, αλλά ίσως να είχε προσωρινές κρίσεις του εγκεφάλου, και αυτές ίσως προκαλούσαν εκτίναξη της δημιουργικότητάς του, και εγώ δεν έχω -- υποθέτω ότι γίνεται κάτι σε ένα μέρος του εγκεφάλου σου». ³⁷ 

Για να μπορέσει να ανθίσει η δημιουργικότητα απαραίτητη προϋπόθεση είναι η αναστολή, ο περιορισμός της κυριαρχίας της λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου. Η Τέιλορ όμως προχωράει ακόμη περισσότερο. Περιγράφοντας την εμπειρία που έζησε όταν έπαθε το εγκεφαλικό επεισόδιο τονίζει ότι βίωσε τη Νιρβάνα. Το εγκεφαλικό της επεισόδιο οφειλόταν σε αιμορραγία που είχε ως συνέπεια την αναστολή της λειτουργίας του αριστερού της ημισφαιρίου. Τότε ένιωσε τόση ευτυχία, τόσο εντυπωσιακή αίσθηση γαλήνης, ενότητας, αγάπης και αρμονίας που -λόγω βουδιστικού background- θεώρησε ότι έφτασε στη Νιρβάνα. Εντυπωσιάστηκε γιατί νόμιζε ότι μια τέτοια μεγάλη εμπειρία δεν ήταν δυνατόν να βιωθεί σε αυτή τη ζωή.

«Ένιωθα τεράστια και διεσταλμένη, σαν ένα τζίνι που μόλις έχει απελευθερωθεί από το μπουκάλι. Το πνεύμα μου πετούσε ελεύθερο, σαν μία τεράστια φάλαινα που γλιστράει μέσα σε μια θάλασσα σιωπηλής ευφορίας. Νιρβάνα. Βρήκα τη Νιρβάνα. ... Αλλά μετά συνειδητοποίησα, "Μα είμαι ακόμα ζωντανή! Είμαι ακόμα ζωντανή, και βρήκα τη Νιρβάνα. Και αν βρήκα τη Νιρβάνα και είμαι ακόμα ζωντανή, τότε όλοι όσοι είναι ζωντανοί μπορούν να βρούνε τη Νιρβάνα". Και φαντάστηκα ένα κόσμο γεμάτο με όμορφους, ήρεμους, συμπονετικούς, στοργικούς ανθρώπους που ήξεραν ότι μπορούσαν να έρθουν σε αυτό το χώρο ανά πάσα στιγμή. Και ότι μπορούσαν συνειδητά να επιλέξουν να μεταβούν δεξιά από το αριστερό τους ημισφαίριο και να βρουν αυτή την ηρεμία. Και μετά συνειδητοποίησα τι τρομερό δώρο θα μπορούσε να είναι αυτή η εμπειρία, τι χτύπημα ενόρασης θα μπορούσε να είναι αυτό, για το πώς ζούμε τη ζωή μας. Και αυτό μου έδωσε κίνητρο για να αναρρώσω.

»Άρα ποιοι είμαστε; Είμαστε η ζωτική δύναμη του σύμπαντος, με χειρωνακτική επιδεξιότητα και με δύο γνωστικά μυαλά. Έχουμε τη δύναμη να διαλέξουμε, στιγμή προς στιγμή, ποιοι και πώς θέλουμε να είμαστε στον κόσμο. Εδώ και τώρα μπορώ να μεταπηδήσω στη συνείδηση του δεξιού μου ημισφαιρίου, όπου είμαστε εμείς. Είμαι η ζωτική δύναμη του σύμπαντος. Είμαι η ζωτική δύναμη των 50 τρισεκατομμυρίων όμορφων μοριακών ιδιοφυιών που σχηματίζουν τη μορφή μου, ένα με ό,τι υπάρχει. Ή, μπορώ να διαλέξω να μεταβώ στη συνείδηση του αριστερού μου ημισφαιρίου, όπου γίνομαι ένα ξεχωριστό άτομο. Χωριστό από τη ροή, χωριστό από εσάς. Είμαι η Δρ. Τζιλ Μπόλτι Τέηλορ: διανοούμενη, νευροανατόμος. Αυτοί είναι το "εμείς" μέσα σε μένα. Εσείς ποιόν θα διαλέγατε; Ποιόν διαλέγετε; Και πότε; Πιστεύω ότι όσο περισσότερο χρόνο ξοδεύουμε στο να διαλέγουμε να λειτουργήσουμε το κύκλωμα της εσωτερικής ηρεμίας του δεξιού μας ημισφαιρίου, τόσο περισσότερη γαλήνη θα προβάλλουμε στον κόσμο και τόσο πιο ειρηνικός θα είναι ο πλανήτης μας. Και πιστεύω ότι αυτή ήταν μια ιδέα που άξιζε να διαδοθεί». ³⁸ 

«Εδώ είναι ο παράδεισος κι η κόλαση εδώ», μέσα μας είναι ο παράδεισος κι η κόλαση πάλι μέσα μας. Η καλλιέργεια των λειτουργιών του δεξιού μας εγκεφαλικού ημισφαιρίου έχει σαν αποτέλεσμα ότι απλώς την αύξηση της δεξιότητας της σκέψης με εικόνες, της πλάγιας σκέψης, της εφευρετικότητας, της καινοτομίας και της δημιουργικότητας αλλά κάτι πολύ σημαντικότερο. Δίνει την δυνατότητα στον άνθρωπο να μπορεί όποτε το χρειάζεται, όποτε το θέλει να ανακαλεί ένα βίωμα εντυπωσιακής ευφορίας, ευτυχίας, γαλήνης, ειρήνης, αγάπης, ενότητας, αρμονίας το οποίο είναι τόσο δυνατό και ευχάριστο που μια νευροανατόμος, μια σύγχρονη επιστήμονας, έφτασε στο σημείο να το ταυτίσει με τη κατάσταση που ο βουδισμός αναφέρει ως Νιρβάνα. Ήταν τόσο εντυπωσιακή αυτή η εμπειρία που βίωσε η Τέιλορ ώστε έκανε πλέον σκοπό της ζωής της το να πληροφορήσει τους συνανθρώπους της για την εντυπωσιακή αυτή δυνατότητα του εγκεφάλου μας.

  ^   Τελικά

Διώξτε το «δυσ» από τη δυσλεξία ώστε να μιλάμε πλέον για δισλεξία δισλεξία στα Ελληνικά -bilexia διεθνώς- δηλαδή για δύο ή και χίλιες λέξεις άρα μία εικόνα. Το ζήτημα δεν είναι απλώς να απαλλαγεί το 15% των μαθητών από έναν δυσφημιστικό χαρακτηρισμό. Το ζήτημα δεν είναι ούτε καν να αναθεωρήσουμε απλώς τις απόψεις μας για τα εκπαιδευτικά συστήματα που καταστέλλουν τη δημιουργικότητα και να εστιάζουμε ισόποσα και ισότιμα μαζί με το «ποδόσφαιρο» και στο «μπάσκετ», στην καλλιέργεια του τρόπου λειτουργίας και του αριστερού και του δεξιού εγκεφαλικού μας ημισφαιρίου. Το ζητούμενο είναι να μπορέσει η ανθρωπότητα να απεγκλωβιστεί από τον σφιχτό κορσέ της ηθικολογίας και την αφελή πίστη σε ιδεολογίες, που είναι επακόλουθο της απολυτοποίησης του τρόπου λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου, ώστε να περάσει στο επόμενο στάδιο αυτοσυνειδησία όπου θα αντιλαμβάνεται ως ολοκληρωμένο άνθρωπο αυτόν που αξιοποιεί και εκμεταλλεύεται, δίκαια, τον τρόπο λειτουργίας και των δύο εγκεφαλικών του ημισφαιρίων. Αυτόν που αισθάνεται ότι ζει στο παρόν μια ζωή γεμάτη νόημα· που πλέει σε πελάγη ευφορίας βρίσκοντας πληρότητα στην καθημερινότητα κι αισθάνεται συνδεδεμένος με το περιβάλλον και τους συνανθρώπους του και πετάει με τα γερά φτερά της έμπνευσης, της ελπίδας και της αγάπης, χορεύοντας στους ρυθμούς της συμπαντικής μουσικής αρμονίας.

Πολύ ωραίο παράδειγμα του καθολικά καλλιεργημένου ανθρώπου που αξιοποιεί και τη λεκτική σκέψη και την αντίστοιχη με εικόνες, που με επιτυχία εκμεταλλεύεται και τα δύο του εγκεφαλικά ημισφαίρια, είναι κεντρικός ήρωας της ταινίας (παραγωγή Bollywood 2009) «3 IDIOTS» («3 ΗΛΙΘΙΟΙ»). Ο Ράντσο, φοιτητής του Imperial College of Engineering ενός φημισμένου Πολυτεχνείου του Νέου Δελχί ³⁹ .

Άλλο εντυπωσιακό παράδειγμα ανθρώπου που έχει βρει την πληρότητα σε μια μίζερη για τους υπόλοιπους καθημερινότητα είναι ο Τζο που αναφέρει ο Τσίκζεντμιχαϊ:

«Ο Τζο (Joe Kramer), οξυγονοκολλητής σε ένα εργοστάσιο στο Νότιο Σικάγο όπου συναρμολογούνται βαγόνια, διένυε τότε (όταν του πήραμε συνέντευξη) την έκτη δεκαετία της ζωής του. Περίπου διακόσια άτομα εργάζονται στο ίδιο εργοστάσιο, σε τεράστια, σκοτεινά υπόστεγα, όπου ατσάλινα φύλλα βάρους αρκετών τόνων, μεταφέρονται κρεμάμενα από εναέρια ρυμουλκά και συγκολλούνται μέσα σε μια βροχή σπινθήρων στα μεταξόνια των βαγονιών. Το καλοκαίρι εκεί μέσα είναι φούρνος, ενώ το χειμώνα ακούς τα ουρλιαχτά των παγωμένων ανέμων. Οι κλαγγές από τα μέταλλα είναι τόσο δυνατές, που για να μιλήσεις με το διπλανό σου πρέπει να φωνάζεις.

»Ο Τζο ήρθε στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν ήταν πέντε χρονών και σταμάτησε το σχολείο μετά την τετάρτη τάξη του δημοτικού. Αν και εργάζεται στο εργοστάσιο αυτό παραπάνω από τριάντα χρόνια, ποτέ δε θέλησε να γίνει επιστάτης. Αρνήθηκε διάφορες προαγωγές, ισχυριζόμενος ότι του αρέσει να είναι ένας απλός συγκολλητής και νιώθει άβολα στη θέση του αφεντικού. ... Σήμερα, κοντά στη συνταξιοδότηση, ο Τζο απολαμβάνει ακόμα τη δουλειά του.

»Οι υπόλοιποι οξυγονοκολλητές που συμμετείχαν στη μελέτη μας θεωρούν τη δουλειά βάρος, από το οποίο δραπετεύουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα και κάθε βράδυ, μόλις η βάρδιά τους τελειώνει τρέχουν στα μπαρ, για να πνίξουν τη βαρεμάρα τους στην μπίρα και στις παρέες.

»Ο Τζο ποτέ του δεν υπήρξε εργασιομανής ούτε εξαρτήθηκε ποτέ απόλυτα από τις προκλήσεις του εργοστασίου για να νιώθει καλά με τον εαυτό του. Αυτό που έκανε στο σπίτι ήταν ίσως πολύ πιο αξιοθαύμαστο από τη μεταμόρφωση μιας δουλειάς ρουτίνας σε σύνθετη δραστηριότητα που προάγει τη ροή. Ο Τζο και η σύζυγος του ζουν σε ένα λιτό μπανγκαλόου στα προάστια. Με τα χρόνια, αγόρασαν τα δυο οικόπεδα δίπλα από το σπίτι τους. Εκεί ο Τζο έχτισε έναν περίπλοκο βραχόκηπο σε επίπεδα, με μονοπάτια και αρκετές εκατοντάδες λουλούδια και θάμνους. ... Μετά τη δουλειά καθόταν στην πίσω βεράντα και με το πάτημα ενός διακόπτη ενεργοποιούσε καμιά δεκαριά ψεκαστήρες (τις κεφαλές τους τις είχε κατασκευάσει ο ίδιος γιατί δεν εύρισκε κατάλληλους) που μετατρέπονταν σε ισάριθμα μικρά ουράνια τόξα. ... Όμως τις περισσότερες μέρες εργαζόταν, και όταν γύριζε σπίτι, ο ήλιος είχε κατεβεί χαμηλά στον ορίζοντα και τα χρώματα στα σταγονίδια του νερού δεν ήταν ιδιαίτερα έντονα. ... Βρήκε προβολείς που περιείχαν αρκετό από το ηλιακό φάσμα ώστε να σχηματίζουν ουράνια τόξα και τους εγκατέστησε σε κρυφά σημεία γύρω από τους ψεκαστήρες. Ο Τζο είναι σπάνιο παράδειγμα του τι σημαίνει να έχεις την ικανότητα να δημιουργείς εμπειρίες ροής ακόμα και στα πιο άγονα περιβάλλοντα – σε ένα σχεδόν απάνθρωπο χώρο εργασίας ή σε μια γειτονιά των προαστίων που την πνίγουν τα αγριόχορτα»  ⁴⁰ .

---

  i   Jill Bolte Taylor: «Αρχικά σοκαρίστηκα που βρέθηκα μέσα σε ένα σιωπηλό μυαλό. Αλλά αμέσως μετά ένιωσα γοητευμένη ... ήταν όμορφα εκεί. ... Και ένιωθα αυτή την αίσθηση της ηρεμίας. ... Ένιωθα ευφορία. Ευφορία. Και ήταν όμορφα. ... Φαντάστηκα ένα κόσμο γεμάτο με όμορφους, ήρεμους, συμπονετικούς, στοργικούς ανθρώπους που ήξεραν ότι μπορούσαν να έρθουν σε αυτό το χώρο ανά πάσα στιγμή. Και ότι μπορούσαν συνειδητά να επιλέξουν να μεταβούν δεξιά από το αριστερό τους ημισφαίριο και να βρουν αυτή την ηρεμία. ... Έχουμε δύο γνωστικά μυαλά. Κι έχουμε τη δύναμη να διαλέξουμε, στιγμή προς στιγμή, ποιοι και πώς θέλουμε να είμαστε στον κόσμο. ... Όσο περισσότερο χρόνο ξοδεύουμε στο να διαλέγουμε να λειτουργήσουμε το κύκλωμα της εσωτερικής ηρεμίας του δεξιού μας ημισφαιρίου, τόσο περισσότερη γαλήνη θα προβάλλουμε στον κόσμο και τόσο πιο ειρηνικός θα είναι ο πλανήτης μας».

1. Τζιλ Μπόλτι Τέηλορ, «Το διορατικό εγκεφαλικό μου» Φεβρουάριος 2008.
Η Τζιλ Μπόλτι Τέηλορ είχε μια ερευνητική ευκαιρία που λίγοι μελετητές του εγκεφάλου θα ευχόντουσαν να έχουν. Έπαθε ένα σοβαρό εγκεφαλικό και παρακολούθησε τον εαυτό της καθώς οι λειτουργίες του εγκεφάλου της, η κίνηση, η ομιλία, η αυτοσυνείδηση, σταματούσαν μία-μία. Μια εκπληκτική ιστορία.

2. Jill Bolte Taylor, «Το Εγκεφαλικό της Φώτισης μου», Κέδρος, 2013.

---

  ii   Ken Robinson: «Η ακαδημαϊκή εργασία εστιάζει σε συγκεκριμένα είδη λεκτικού και μαθηματικού λόγου: στα γραπτά, θετικά και κριτικά δοκίμια, στις προφορικές συζητήσεις και τις μαθηματικές αναλύσεις. Πρόκειται για πολύ σημαντικές μορφές ικανότητας. Αλλά αν η ανθρώπινη ευφυΐα περιοριζόταν σ’ αυτά [που υποστηρίζονται από τον τρόπο λειτουργίας του αριστερού ημισφαιρίου], το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού ουδέποτε θα είχε συμβεί. ... Δεν θα υπήρχε έμπρακτη επιστήμη, ούτε τεχνολογία, ούτε λειτουργικές επιχειρήσεις, ούτε τέχνη, ούτε μουσική και χορός, ούτε θέατρο, ούτε ποίηση, ούτε έρωτας, ούτε αισθήματα ή διαισθητικότητα. Όλοι αυτοί οι παράγοντες παραείναι σημαντικοί για μείνουν απέξω από την περιγραφή της ανθρώπινης ευφυΐας. Αν ότι διαθέταμε όλο κι όλο ήταν η ακαδημαϊκή ικανότητα, δεν θα σηκωνόσασταν από το κρεβάτι σήμερα το πρωί ... δεν θα είχατε κρεβάτι ... Κανείς δεν θα μπορούσε να φτιάξει ένα κρεβάτι. ... Οι εργοδότες ισχυρίζονται ότι θέλουν ανθρώπους που να μπορούν να σκεφτούν δημιουργικά, να μπορούν να καινοτομήσουν, να μπορούν να επικοινωνήσουν άνετα, να εργαστούν σε ομάδες και να είναι ευπροσάρμοστοι και με αυτοπεποίθηση. Παραπονούνται πως είναι λίγοι οι απόφοιτοι που διαθέτουν τέτοια προτερήματα. ... Τα συμβατικά ακαδημαϊκά προγράμματα δεν είναι σχεδιασμένα για να τα καλλιεργούν όλα αυτά [που υποστηρίζονται από τον τρόπο λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου]. Η αναβάθμιση των ακαδημαϊκών προτύπων από μόνη της δεν πρόκειται να λύσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε – ενδέχεται μάλιστα να τα κάνει και χειρότερα. ... Πρέπει να κατανοήσουμε με νέο τρόπο τη νοημοσύνη, την ικανότητα, τη φύση της δημιουργικότητας, πρέπει να αλλάξουμε το “παράδειγμα”, τα πρότυπα, τα αυτονόητα, της Εκπαίδευσης».

1. Κεν Ρόμπινσον, «Πώς το σχολείο σκοτώνει τη δημιουργικότητα» Φεβρουάριος 2006.
Ο Σερ Κεν Ρόμπινσον κάνει μια διασκεδαστική και έντονα συγκινητική πρόταση για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού συστήματος που να γαλουχεί (αντί να υπονομεύει) τη δημιουργικότητα.

2. Κεν Ρόμπινσον, «Φέρτε την επανάσταση στην εκπαίδευση!» Φεβρουάριος 2010.
Σε αυτήν την καυστική και συγχρόνως διασκεδαστική ομιλία, ο Σερ Κεν Ρόμπινσον, συνεχίζοντας την απίθανη ομιλία που έδωσε στο TED το 2006, συνηγορεί υπέρ της δραστικής αλλαγής που πρέπει να γίνει από τα σχολεία που παρέχουν τυποποιημένη μάθηση σε αυτά που κάνουν εξατομικευμένη διδασκαλία, δημιουργώντας τις συνθήκες όπου μπορούν να ευδοκιμήσουν τα ταλέντα των παιδιών.

3. Σε αυτήν την παρουσίαση, με κινούμενα σχέδια από το RSA Animate, της ομιλίας του Κεν Ρόμπινσον με τίτλο: «ΑΛΛΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ» (Φεβρουάριος 2010) ο Sir Ken Robinson καθορίζει τη σχέση μεταξύ τριών ανησυχητικών τάσεων της εκπαίδευσης: την αύξηση των ποσοστών εγκατάλειψης του σχολείου, την απουσία των τεχνών από τα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων και τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ). Μια σημαντική, επίκαιρη συζήτηση με γονείς και δασκάλους.

4. Κεν Ρόμπινσον: «Πώς να δραπετεύσουμε απ' την κοιλάδα του θανάτου της εκπαίδευσης» Απρίλιος 2013.
Ο Σερ Κεν Ρόμπινσον παρουσιάζει 3 αρχές, σημαντικές για την πρόοδο του ανθρώπινου μυαλού, και περιγράφει πώς η τρέχουσα εκπαίδευση δουλεύει εναντίον τους. Σε μια αστεία, ανατρεπτική ομιλία, μας λέει πώς να βγούμε από την εκπαιδευτική Κοιλάδα του Θανάτου που τώρα αντιμετωπίζουμε και πώς να γαλουχήσουμε τις νεότερες γενιές μέσα σ' ένα κλίμα δυνατοτήτων.

5. Ken Robinson, «ΑΛΛΗ ΛΟΓΙΚΗ Για μια επανάσταση δημιουργικότητας». Εκδόσεις Εν πλω, 2011.

---

  iii   Iain McGilchrist: «Από τη βιομηχανική Επανάσταση και μετά, έχουμε κατασκευάσει γύρω μας έναν κόσμο κατ' εικόνα του κόσμου που κατασκευάζει εσωτερικά το αριστερό ημισφαίριο. ... Αλλά το νόημα δεν μπορεί να προέλθει από το γραμμικό σχέδιο, και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να προέλθει η ευτυχία. Η ευτυχία και η πληρότητα είναι υποπροϊόντα, προκύπτουν ως υποπροϊόντα, ως παρενέργεια της αυθυπέρβασης. Αν ασπαζόμαστε την άποψη του αριστερού ημισφαιρίου ποτέ δεν θα βρούμε νόημα. Δεν είναι αυτός ο σκοπός του, δεν εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να κάνουμε αυτό. Εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να χειριζόμαστε τον κόσμο να τον εκμεταλλευόμαστε, να κυριαρχούμε. Το νόημα προκύπτει από την εμπλοκή μας με τον κόσμο [κάτι που επιτυγχάνεται όταν εστιάζουμε στις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου]».

1. Παρουσίαση, με κινούμενα σχέδια από το RSA Animate, της ομιλίας του Ίεν Μακγκελκριστ για το βιβλίο του: «THE MASTER AND HIS EMISSARY» - «Ο Αφέντης και ο Απεσταλμένος του».

2. Iain McGilchrist, «THE MASTER AND HIS EMISSARY. The Divided Brain and the Making of the Western World» - «Ο Αφέντης και ο Απεσταλμένος του. Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Δημιουργία του Δυτικού Κόσμου», Yale University Press 2009.

3. Iain McGilchrist: «The Divided Brain and the Search for Meaning. Why Are We So Unhappy?» - «Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Αναζήτηση για Νόημα. Γιατί Είμαστε Τόσο Δυστυχισμένοι;» Yale University Press 2009.

4. Dr Iain McGilchrist speaking at Creative Innovation 2012 – «The Courage to Think Differently».

5. Περισσότερα για τον Iain McGilchrist.

---

  iv   1. Mihaly Csikszentmihalyi: «Πριν από 2.300 χρόνια ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι αναζητούν την ευτυχία περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Οποιοδήποτε άλλο επίτευγμα –υγεία, ομορφιά, χρήμα ή εξουσία- εκτιμάται ανάλογα με την ευτυχία που νιώθουμε όταν το κατακτούμε. Πολλά έχουν αλλάξει από την εποχή του Αριστοτέλη ... ωστόσο ... Δεν κατανοούμε καλύτερα από τον Αριστοτέλη τι είναι ευτυχία, ενώ όσον αφορά στο πώς κατακτάται αυτή η ευλογημένη κατάσταση μάλλον δεν έχουμε προοδεύσει και πολύ.

»Παρότι είμαστε υγιέστεροι και ζούμε περισσότερα χρόνια, παρόλο που ακόμα κι οι λιγότερο εύποροι ανάμεσα μας περιβάλλονται από υλικές ανέσεις, τις οποίες κανένας δε θα φανταζόταν καν πριν από λίγες δεκαετίες και ανεξάρτητα από όλες τις καταπληκτικές επιστημονικές γνώσεις στις οποίες μπορούμε να ανατρέξουμε ανά πάσα στιγμή, οι άνθρωποι συχνά νιώθουν ότι έζησαν άδοξα, ότι τα χρόνια πέρασαν μέσα στο άγχος και στην πλήξη αντί να γευτούν την ευτυχία.

»Πέρασα τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια ερευνώντας ... και αυτό που «ανακάλυψα» ήταν ότι η ευτυχία δεν είναι κάτι που συμβαίνει. Δεν είναι αποτέλεσμα καλοτυχίας ή συγκυριών. Δεν αγοράζεται ούτε ορίζεται. Δεν εξαρτάται από τα εξωτερικά γεγονότα, αλλά από την ερμηνεία που τους προσδίδουμε. Η ευτυχία είναι στην πραγματικότητα μια κατάσταση για την οποία κάθε άνθρωπος θα πρέπει να έχει προετοιμαστεί, να την έχει καλλιεργήσει και υπερασπιστεί.

»Όμως δεν μπορούμε να κατακτήσουμε την ευτυχία αναζητώντας τη συνειδητά. «Μόλις αναρωτηθείτε αν είστε ευτυχισμένοι», είπε ο J.S. Mill, «αμέσως η χαρά που νιώθετε θα εξαφανιστεί». Βιώνουμε την ευτυχία όταν μας απορροφούν πλήρως όλες οι μικρολεπτομέρειες της ζωής μας –είτε αυτές είναι απολαυστικές είτε όχι- και όχι όταν την αναζητούμε απεγνωσμένα. Ο Αυστριακός ψυχολόγος Viktor Frankl συνόψισε πολύ επιτυχημένα την έννοια της ευτυχίας στην εισαγωγή του βιβλίου του «Man’s Search for Meaning» («Το Νόημα της Ζωής»): «Μη στοχεύετε την επιτυχία – όσο περισσότερο την κυνηγάτε, τόσο αυτή θα σας διαφεύγει. Η επιτυχία, όπως και η ευτυχία, δεν είναι κάτι που επιδιώκεται. Είναι φυσικό επακόλουθο ... της προσωπικής μας αφοσίωσης σε μια διαδρομή μεγαλύτερη από τον εαυτό».

»Για όλους μας ωστόσο έχουν υπάρξει φορές που ... νιώθουμε ενθουσιασμό και μια βαθιά αίσθηση απόλαυσης. ... Αυτή είναι η βέλτιστη εμπειρία. ... Οι καλύτερες στιγμές συνήθως προκύπτουν όταν το σώμα ή ο νους έχει φτάσει στα όρια του σε μια προσπάθεια να κατακτηθεί κάτι δύσκολο και αξιόλογο. ... Αυτές οι εμπειρίες δεν είναι κατ’ ανάγκην ευχάριστες τη στιγμή που συμβαίνουν ... Όμως μακροπρόθεσμα η βέλτιστη εμπειρία μας προσφέρει μια αίσθηση συμμετοχής σε αυτό που ορίζουμε ως περιεχόμενο της ζωής - η οποία πλησιάζει πολύ περισσότερο από όσο μπορεί να συλλάβει η φαντασία μας σε αυτό που εννοούμε όταν μιλάμε για ευτυχία.

»Οι πρώτες μου μελέτες περιλάμβαναν μερικές εκατοντάδες «ειδικών» - καλλιτέχνες, αθλητές, μουσικούς, σκακιστές και χειρουργούς- δηλαδή ανθρώπους που φαίνονταν ότι περνούσαν το χρόνο τους κάνοντας αυτό ακριβώς που επιθυμούσαν. Από τα λεγόμενα τους ανέπτυξα τη θεωρία της βέλτιστης εμπειρίας, η οποία βασίζεται στην ιδέα της ροής – δηλαδή την κατάσταση αυτή όπου οι άνθρωποι είναι τόσο απορροφημένοι από τις δραστηριότητες τους, ώστε τίποτε άλλο δε φαίνεται να είναι σημαντικό γι’ αυτούς. Η ίδια η εμπειρία είναι τόσο απολαυστική, που οι άνθρωποι την αποζητούν ακόμα και με μεγάλο κόστος.

»Εξετάζω τη διαδικασία που απαιτείται για να κατακτηθεί η ευτυχία μέσα από τον έλεγχο της εσωτερικής ζωής ενός ανθρώπου.

»Ως «ροή» περιγράφεται η νοητική εκείνη κατάσταση όπου η συνειδητότητα ελέγχεται αρμονικά, όταν τα άτομα επιθυμούν να ολοκληρώσουν οτιδήποτε κάνουν απλώς για τη χαρά της επίτευξης.

»Τέλος, ως τελευταίο βήμα, περιγράφω με ποιο τρόπο δύνανται οι άνθρωποι να διακρίνουν σε όλες τις ατυχίες ένα σενάριο που να έχει νόημα. Όταν το άτομο αποκτήσει αυτή την ικανότητα και νιώσει ότι έχει τον έλεγχο μιας ζωής με νόημα, δεν του λείπει τίποτα. Δεν παίζει ρόλο πλέον το ότι δεν είναι πλούσιος, χωρίς εξουσία ή έχει περιττά κιλά. Οι ολοένα αυξανόμενες προσδοκίες του υποχωρούν, οι ανικανοποίητες ανάγκες δεν ταράζουν πια το νου του, οπότε ακόμα και οι πιο αρνητικές εμπειρίες γίνονται απολαυστικές.

»Όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να κατακτήσουν την ευτυχία ... συνήθως αξιώνουν τις υπέρτατες απολαύσεις, οι οποίες είτε βρίσκονται προγραμματισμένες στα γονίδιά τους είτε υπαγορεύονται από την κοινωνία μέσα στην οποία ζουν. Πλούτος, εξουσία και σεξ μετατρέπονται σε κυρίαρχους στόχους, καθοδηγώντας τις πράξεις τους. Έτσι όμως δε βελτιώνεται η ποιότητα της ζωής. Μόνο ο άμεσος έλεγχος της εμπειρίας και η ικανότητα να απολαμβάνουμε στιγμή προς στιγμή όσα κάνουμε μπορούν να μας βοηθήσουν να υπερπηδήσουμε τα εμπόδια και να νιώσουμε ικανοποίηση.

»Όπως έγραψε κι ο J.S. Mill: «Η ανθρωπότητα θα δει αξιοσημείωτες βελτιώσεις μόνο όταν αλλάξει ριζικά ο τρόπος σκέψης της». Το πώς νιώθουμε για τον εαυτό μας αλλά και η χαρά της ζωής τελικά εξαρτώνται άμεσα από τον τρόπο που ο νους μας φιλτράρει και ερμηνεύει τις καθημερινές μας εμπειρίες. Η ευτυχία εξαρτάται από την εσωτερική αρμονία ... Το πρόβλημα προκύπτει όταν οι άνθρωποι προσκολλώνται τόσο πολύ σε αυτό που επιθυμούν, ώστε παύουν να απολαμβάνουν το σήμερα. Όταν συμβαίνει αυτό, παρατούμε την ευκαιρία να νιώσουμε ικανοποίηση». (Mihaly Csikszentmihalyi, «Ροή: Η ψυχολογία της ευτυχίας», εκδόσεις Καστανιώτη 2009, σελ. 13-25)

2. Ο Μιχάϊ Τσικσεντμιχάϊ για τη «ροή», Φεβρουάριος 2004
Ο Mihaly Csikszentmihalyi (Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ), πρώην διευθυντής του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Σικάγο, αναρωτιέται, «Τι είναι αυτό που κάνει τη ζωή, να αξίζει να τη ζεις;» Διαπιστώνοντας ότι τα χρήματα δεν μπορούν να μας κάνουν ευτυχισμένους, ερεύνησε όσους βρίσκουν ευχαρίστηση και διαρκή ικανοποίηση σε δραστηριότητες που τους ανατροφοδοτούν. Με το πρωτοποριακό του έργο, συνέβαλε στην κατανόηση της ευτυχίας, της δημιουργικότητας, της ολοκλήρωσης του ανθρώπου και εισήγαγε την έννοια της «ροής».

3. Περισσότερα για τον Mihaly Csikszentmihalyi.

---

  v   Eckhart Tolle: «Η φώτιση είναι μια κατάσταση ολότητας, ενοποιημένης ύπαρξης, γαλήνης. Σ’ αυτή την κατάσταση είσαι ένα τον κόσμο, καθώς και με το βαθύτερο εαυτό – ένα με την Ύπαρξη. Νιώθεις μέσα σου ησυχία και γαλήνη. Νιώθεις να αναδύεται από μέσα σου μια άφατη χαρά. Δεν πρόκειται για μια κατάσταση έκστασης. Καθόλου. Δεν υπάρχει απώλεια της συνειδητότητας. Το αντίθετο μάλιστα. ... Σ’ αυτή την κατάσταση της εσωτερικής σύνδεσης, είσαι πολύ πιο «ξύπνιος», βρίσκεσαι σε πολύ μεγαλύτερη εγρήγορση. Είσαι ολότελα παρών. ... Δεν είναι μια εγωιστική κατάσταση, αλλά μια κατάσταση χωρίς εγώ. ... Ομορφιά, αγάπη, δημιουργικότητα, χαρά, εσωτερική γαλήνη – προέρχονται από κάτι που είναι πέρα από το μυαλού [πέρα από την κυριαρχία των λειτουργιών του αριστερού ημισφαιρίου]. ... Όλοι οι αληθινοί καλλιτέχνες, είτε το γνωρίζουν είτε όχι, δημιουργούν από ένα χώρο μη-μυαλού, από την εσωτερική ησυχία [που αναδύεται όταν η συνείδηση επιλέγει να εστιάζει στις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου]. ... Ο λόγος που οι περισσότεροι επιστήμονες δεν είναι δημιουργικοί, δεν είναι επειδή δεν ξέρουν να σκέφτονται, αλλά, επειδή δεν ξέρουν πώς να πάψουν να σκέφτονται [δεν ξέρουν πώς να απεγκλωβίζονται από την κυριαρχία των λειτουργιών του αριστερού ημισφαιρίου]».

Από το βιβλίο του Eckhart Tolle, «Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΩΡΑ», εκδόσεις Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ, 2007.

---

  1   Ronald Davis, ΤΟ ΧΑΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΛΕΞΙΑΣ: ΓΙΑΤΙ ΜΕΡΙΚΟΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΙΟ ΕΞΥΠΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΔΥΣΚΟΛΕΥΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΘΟΥΝ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ ΤΕΛΕΙΑ. Εκδόσεις Καστανιώτης 2000.

---

  2   The Dyslexic Advantage: Unlocking the Hidden Potential of the Dyslexic Brain. by Brock L. Eide M.D. M.A. (Author), Fernette F. Eide M.D. (Author)

---

  3   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 291.

---

  4   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 285.

---

  5   Ronald Davis, ΤΟ ΧΑΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΛΕΞΙΑΣ: ΓΙΑΤΙ ΜΕΡΙΚΟΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΙΟ ΕΞΥΠΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΔΥΣΚΟΛΕΥΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΘΟΥΝ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ ΤΕΛΕΙΑ. Εκδόσεις Καστανιώτης 2000.

---

  6   http://www.imdb.com. Υπότιτλοι στα Ελληνικά: https://app.box.com.

---

  7   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 308-309.

---

  8   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, οπισθόφυλλο.

---

  9   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 227-228. Σχετική ομιλία του Jackie Stewart: https://www.youtube.com

---

  10   Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ Αθήνα 2010.

---

  11   «Ο Francesca Gino, αναπληρωτής καθηγητής Harvard Business School, και ο Dan Ariely, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Duke, το 2012 ερεύνησαν για πρώτη φορά την σχέση της ανέντιμης συμπεριφοράς και δημιουργικών ανθρώπων. Οργάνωσαν πέντε πειράματα με τα οποία μετρούσαν την ανεντιμότητα. Σε κάθε πείραμα, οι συμμετέχοντες που είχαν προσδιορίστει ως πολύ δημιουργικοί εμφάνισαν υψηλότερα επίπεδα ανέντιμης συμπεριφοράς. Ο Gino, μαζί με τον Scott Wiltermuth, Επίκουρο Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, το 2013 επανεξέτασαν την ιδέα ότι η δημιουργικότητα και η ατιμία σχετίζονται. Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες οι οποίοι επέδειξαν μεγαλύτερη ανέντιμη συμπεριφορά ήταν πιο δημιουργικοί στις απαιτούμενες δραστηριότητες». (http://www.columbiachronicle.com)

---

  12   «Out of the box»: Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Βρετανός μαθηματικός Henry Ernest Dudeney έθεσε το παρακάτω πρόβλημα:
Πώς μπορείτε να ενώσετε 9 τελείες τοποθετημένες σε τετράγωνο, 3 επί 3 επί 3, χωρίς να σηκώσετε το μολύβι από το χαρτί και χρησιμοποιώντας το πολύ 4 ευθύγραμμα τμήματα;
Γίνεται και με 3 ευθύγραμμα τμήματα ... γίνεται και με ΕΝΑ!!!!! ευθύγραμμο τμήμα και μάλιστα με ΤΡΕΙΣ διαφορετικούς τρόπους ... τον τρίτο τον βρήκε ένα 10χρονο κοριτσάκι ...
Η έκφραση: «σκέφτομαι Out of the box» σημαίνει: «σκέφτομαι με δημιουργικό και πρωτότυπο τρόπο» ή κατά λέξη: «σκέφτομαι εκτός πλαισίου, χωρίς να εγκλωβίζομαι» (out-of-the-box - «Thinking Outside the Dots»).

Και η λύση που πρότεινε ένα 10χρονο κοριτσάκι:

---

  13   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ.14.

---

  14   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ.19.

---

  15   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ.21.

---

  16   Το κείμενο των υπότιτλων της ομιλίας: http://www.ted.com

---

  17   Dr. Jill Bolte Taylor, «Το Εγκεφαλικό της Φώτισης μου», Κέδρος, 2013.

---

  18   Το κείμενο της ομιλίας «The Divided Brain and the Making of the Western World» 17 November 2010 στο RSA: https://www.theRSA.org.

---

  19   Iain McGilchrist, «THE MASTER AND HIS EMISSARY. The Divided Brain and the Making of the Western World» - «Ο Αφέντης και ο Απεσταλμένος του. Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Δημιουργία του Δυτικού Κόσμου», Yale University Press 2009. (http://yalepress.yale.edu).

---

  20   Επαγωγή ή επαγωγικός λογισμός, και συχνά επαγωγική λογική, είναι η κίνηση από το επιμέρους προς το γενικό, από αυτό που παρατηρούμε στο μη παρατηρούμενο, από το γνωστό στο άγνωστο, μία γενίκευση από την εμπειρία. Δηλαδή βγάζουμε συμπέρασμα από κάποιες εικασίες ή υποθέσεις ή παρατηρήσεις ενός γεγονότος, που όμως δεν είναι κατοχυρωμένο. Για παράδειγμα, η επαγωγική σκέψη χρησιμοποιείται ως εξής: Κάθε κοράκι που έχει παρατηρηθεί είναι μαύρο. Άρα, όλα τα κοράκια είναι μαύρα. Το προηγούμενο είναι ένα τυπικό παράδειγμα επαγωγικής λογικής: επάγεται το γενικό από το μερικό. (http://sciencearchives.wordpress.com)

---

  21   Από το βιβλίο του Iain McGilchrist: «The Divided Brain and the Search for Meaning. Why Are We So Unhappy?» - Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Αναζήτηση για Νόημα. Γιατί Είμαστε Τόσο Δυστυχισμένοι; Yale University Press 2012.

---

  22   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 255-257

---

  23   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 271-275.

---

  24   Ο Γιώργος Παυλίδης είναι καθηγητής Μαθησιακών Δυσκολιών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Κλινικός Καθηγητής στο Τμήμα Ψυχιατρικής του Penn State University των ΗΠΑ και ισόβιο μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας Ερευνών Μαθησιακών Δυσκολιών. Έλαβε το διδακτορικό του από το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ της Αγγλίας. Το 1978 εφηύρε το τεστ οφθαλμοκίνησης, διεθνώς γνωστό και ως PAVLIDIS TEST. Το συγκεκριμένο τεστ επιτρέπει, από την προσχολική ακόμα ηλικία, την ακριβή πρόγνωση-διάγνωση της δυσλεξίας και της διάσπασης προσοχής. Η μέθοδος αναγνωρίστηκε διεθνώς με διπλώματα ευρεσιτεχνίας σε ΗΠΑ, Γαλλία, Καναδά, Αγγλία και χρησιμοποιείται από πολλά Πανεπιστήμια, ανάμεσά τους τα Harvard, Boston, Penn State, Columbia και πολλά άλλα.

---

  25   Από το βιβλίο του Ken Robinson: ΑΛΛΗ ΛΟΓΙΚΗ Για μια επανάσταση δημιουργικότητας. Εκδόσεις Εν πλω, 2011.

---

  26   Από ομιλία του Κεν Ρόμπινσον στο ted.com το 2006 με τίτλο: «ΠΩΣ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΚΟΤΩΝΕΙ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ». Η ομιλία αυτή κατέχει το ρεκόρ θέασης στο ted.com: μέχρι στιγμής 34.803.526 θεάσεις! Στην ομιλία του αυτή κάνει μια διασκεδαστική και έντονα συγκινητική πρόταση για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού συστήματος που να γαλουχεί (αντί να υπονομεύει) τη δημιουργικότητα. (https://www.ted.com).

---

  27   Από παρουσίαση με σχέδια ομιλίας του Κεν Ρόμπινσον με τίτλο: «ΑΛΛΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ» (https://www.youtube.com)

---

  28   Από το βιβλίο του Eckhart Tolle, «Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΩΡΑ», εκδόσεις Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ 2007.

---

  29   Από το βιβλίο του Eckhart Tolle, «Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΤΩΡΑ», εκδόσεις Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ 2007.

---

  30   Από το βιβλίο του Ken Robinson: ΑΛΛΗ ΛΟΓΙΚΗ Για μια επανάσταση δημιουργικότητας. Εκδόσεις Εν πλω, 2011.

---

  31   Maryanne Wolf, «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει» Εκδόσεις Πατάκη 2009, σελ. 42-43.

---

  32   https://www.ted.com

---

  33   «Η λεγόμενη αυτοπραγμάτωση είναι εντελώς ανέφικτη ως αυτοσκοπός για τον απλούστατο λόγο ότι όσο περισσότερο αγωνίζεται κανείς γι’ αυτή τόσο περισσότερο τη χάνει. Με άλλα λόγια, η αυτοπραγμάτωση είναι δυνατή μόνο ως υποπροϊόν, ως παρενέργεια της αυθυπέρβασης» (Viktor Frankl, Το Νόημα της Ζωής, εκδ. Ψυχογιός 2010). Περισσότερα για τον Viktor Frankl: http://dip88.blogspot.gr

---

  34   Από το βιβλίο του Iain McGilchrist: «The Divided Brain and the Search for Meaning. Why Are We So Unhappy?» - Ο Διαιρεμένος Εγκέφαλος και η Αναζήτηση για Νόημα. Γιατί Είμαστε Τόσο Δυστυχισμένοι; Yale University Press 2012.

---

  35   https://www.ted.com.

---

  36   https://www.ted.com.

---

  37   https://www.ted.com.

---

  38   https://www.ted.com.

---

  39   http://www.imdb.com. Υπότιτλοι στα Ελληνικά: https://app.box.com.

---

  40   Mihaly Csikszentmihalyi, «Ροή: Η ψυχολογία της ευτυχίας», εκδόσεις Καστανιώτη 2009, σελ. 201-202.

---