Ο Mihaly Csikszentmihalyi (Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ), πρώην διευθυντής του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Σικάγο, αναρωτιέται, «Τι είναι αυτό που κάνει τη ζωή, να αξίζει να τη ζεις;» Διαπιστώνοντας ότι τα χρήματα δεν μπορούν να μας κάνουν ευτυχισμένους, ερεύνησε όσους βρίσκουν ευχαρίστηση και διαρκή ικανοποίηση σε δραστηριότητες που τους ανατροφοδοτούν. Με το πρωτοποριακό του έργο, συνέβαλε στην κατανόηση της ευτυχίας, της δημιουργικότητας, της ολοκλήρωσης του ανθρώπου και εισήγαγε την έννοια της «ροής» για να ονοματίσει μια κατάσταση αυξημένης εστίασης, βύθισης, ευφορίας και ανατροφοδότησης, που παρατήρησε ότι βιώνουν άνθρωποι πετυχημένοι σε ποικίλες δραστηριότητες όπως η τέχνη, το παιχνίδι ή η εργασία. Όταν κάποιος βιώνει την κατάσταση της «ροής» συμμετέχει πλήρως σ’ αυτό που κάμνει, είναι δοσμένος και αφοσιωμένος σε αυτή του τη δραστηριότητα και ανατροφοδοτείται από την ίδια του την ενασχόληση με κάτι που τον εμπνέει. Ο χρόνος «σταματάει», ο άνθρωπος βιώνει μια ήπια ευχάριστη έκσταση, είναι εκτός του εγωτικού εαυτού του (δεν κατακλύζεται από σκέψεις και επιθυμίες), ζει στο παρόν, στο «τώρα» και πετυχαίνει το βέλτιστο αποτέλεσμα με την μικρότερη δυνατή προσπάθεια.
Ο Csikszentmihalyi, λέει ότι η δημιουργικότητα είναι κεντρική πηγή νοήματος στη ζωή μας. Κορυφαίος ερευνητής της Θετικής Ψυχολογίας, αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη των παραγόντων που κάμνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους: ο προ-μετωπιαίος φλοιός κάνει πολλά πράγματα, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι «Όταν καταγινόμαστε με κάτι (με δημιουργικότητα), νιώθουμε ότι ζούμε πιο έντονα, ότι ζούμε περισσότερο από ό,τι το υπόλοιπο διάστημα της ζωής μας».
Βιογραφία
Ο Τσίκζεντμιχαϊ γεννήθηκε 29 Σεπτεμβρίου 1934 (79 ετών), στο Φιούμε, της Ιταλίας (στη σημερινή Ριέκα της Κροατίας) από γονείς ούγγρους. Μεγαλώνοντας έμαθε Ουγγρικά, Ιταλικά και Γερμανικά. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πέρασε μεγάλο διάστημα σε ιταλικό στρατόπεδο αιχμαλώτων. Κατά την παραμονή του στο στρατόπεδο, ανακάλυψε το σκάκι και διαπίστωσε ότι ήταν ένας εξαιρετικός τρόπος για να αποσπάει την προσοχή του από αυτά που συνέβαιναν γύρω του, κάτι που πιστεύει ότι τον βοήθησε πολύ να ξεπεράσει τις δυσκολίες της φυλακής. Σε ηλικία 16 ετών, το 1950, ταξίδεψε στην Ελβετία όπου είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μια διάλεξη του Καρλ Γιουνγκ. Όπως λέει ο ίδιος: «Σαν παιδί συνειδητοποίησα πόσοι λίγοι από τους ενήλικους που ήξερα μπόρεσαν να αντέξουν τις τραγωδίες του πολέμου, πόσοι λίγοι από αυτούς μπόρεσαν να ξαναχτίσουν μια φυσιολογική, γεμάτη, και ευτυχισμένη ζωή όταν η εργασία τους, το σπίτι τους, η ασφάλειά τους καταστράφηκαν από τον πόλεμο. Έτσι, ενδιαφέρθηκα να κατανοήσω τι συνεισφέρει σε μία ζωή που έχει αξία και σημασία. Και προσπάθησα, ως παιδί, ως έφηβος, να διαβάσω φιλοσοφία και να ασχοληθώ με την τέχνη και τη θρησκεία και με πολλά άλλα μονοπάτια που έβλεπα ως πιθανές απαντήσεις σε αυτή την ερώτηση. Και τελικά κατέληξα να ασχοληθώ με την ψυχολογία από τύχη. Παραβρέθηκα σε μια διάλεξη του Καρλ Γιουνγκ με θέμα τους ιπτάμενους δίσκους. Αντί να μιλήσει για μικρά πράσινα ανθρωπάκια, μίλησε για το ότι ο ψυχισμός των Ευρωπαίων είχε τραυματιστεί από τον πόλεμο και πως τώρα πρόβαλαν ιπτάμενους δίσκους στον ουρανό» .
(«Ροή, το μυστικό της Ευτυχίας» - http://www.ted.com/).
Το 1956 μετανάστευσε στις ΗΠΑ με σκοπό να σπουδάσει Ψυχολογία. Το 1960 αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο και το 1965 πήρε το διδακτορικό. Από το 1969 μέχρι το 2000 δίδασκε Ψυχολογία στο πανεπιστήμιο του Σικάγο και από το 2004 διδάσκει Ψυχολογία και Μάνατζμεντ στο πανεπιστήμιο Claremont Graduate της Καλιφόρνια, με έμφαση στην αισιοδοξία, τα κίνητρα και την ευθύνη και διευθύνει το Κέντρο Ερευνών για την Ποιότητα της Ζωής (The Quality of Life Research Center) στη Καλιφόρνια.
«Τα τελευταία είκοσι χρόνια ερευνά θέματα τα οποία σχετίζονται με τη “Ροή”, με χρηματοδότες την Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας αλλά και ποικίλες άλλες ιδιωτικές επιχορηγήσεις, με κυριότερη αυτή του Ιδρύματος Spencer. Το ενδιαφέρον για το έργο του, πέρα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους, είναι τεράστιο. Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά και εφημερίδες, όπως Psychology Today, New York Times, Washington Post, Chicago Tribune, Omni, Newsweek, κ.ά. Έχει επίσης γράψει τo Beyond Boredom and Anxiety και υπήρξε συμπράττων συγγραφέας στα The Creative Vision, The Meaning of Things και Being Adolescent. Είναι μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Εκπαίδευσης (National Academy of Education) και της Εθνικής Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών Ελεύθερου Χρόνου (National Academy of Leisure Sciences) (και της Ακαδημίας Επιστημών της Ουγγαρίας). Υπήρξε διοικητικό μέλος στο Ίδρυμα Fulbright και σήμερα συμμετέχει σε αρκετές επιτροπές, συμπεριλαμβανομένου του Τμήματος Συμβούλων της Encyclopaedia Britannica. Έχει εμφανιστεί σε πολλές εκπομπές ξένων τηλεοπτικών δικτύων, όπως το BBC και η RAI, και συμμετείχε σε αρκετούς ωριαίους κύκλους προγραμμάτων του “Nova”».
(Εκδόσεις Καστανιώτη - http://www.kastaniotis.com/).
«Ροή»
O Mihaly Csikszentmihalyi (Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ) έγινε ευρύτατα γνωστός από τη θεωρία του για τη «Ροή» που παρουσίασε στο βιβλίο του: «Flow: The Psychology of Optimal Experience» («Ροή: Η Ψυχολογία της Βέλτιστης Εμπειρίας» Για την ελληνική έκδοση προτιμήθηκε ο τίτλος: «Ροή: Η ψυχολογία της ευτυχίας» εκδόσεις Καστανιώτη 2009 - http://www.kastaniotis.com/). Σύμφωνα με τον Τσίκζεντμιχαϊ οι άνθρωποι είναι ευτυχισμένοι όταν βρίσκονται στην κατάσταση της ροής, ένα είδος εσωτερικής έμπνευσης που προκαλεί έντονη συγκέντρωση/εστίαση σε κάποια ασχολία. Ο ίδιος περιγράφει τη Ροή ως «την πλήρη συμμετοχή σε μια δραστηριότητα. Το εγώ απουσιάζει. Ο χρόνος ρέει αρμονικά. Κάθε δράση, κίνηση, σκέψη αναδύεται με αρμονική συέχεια από την προηγούμενη, σαν ένα μουσικό κομμάτι τζαζ. Συμμετέχει ολόκληρη η ύπαρξη και αξιοποιούνται στο έπακρο όλες οι ικανότητες». Έχει γράψει πολλά βιβλία και άρθρα σχετικά με την έρευνα που διενεργεί σχετικά με τη ροή, τη χαρά και την ικανοποίηση, την πληρότητα. Όταν βρίσκεται κάποιος στη κατάσταση της ροής γεμίζει εσωτερική ικανοποίηση. Είναι πλήρως ενεργοποιημένος, συγκεντρωμένος, δημιουργικός και παραγωγικός, ξεχνάει τον «εαυτό» του.
Αφηγείται ο Τσίκζεντμιχαϊ: Για να ξεκινήσω την έρευνα για τη Ροή, περίπου πριν από 40 χρόνια, άρχισα να μελετάω δημιουργικούς ανθρώπους, στην αρχή καλλιτέχνες και επιστήμονες και ούτω καθεξής, επιδιώκοντας να κατανοήσω τι τους έκανε να νιώθουν ότι η ζωή τους αποκτούσε αξία με το να ασχολούνται με πράγματα για τα οποία πολλοί από αυτούς δεν περίμεναν ούτε δόξα ούτε χρήματα, αλλά που έδινε νόημα και αξία στη ζωή τους. Ένας από τους κορυφαίους Αμερικάνους συνθέτες, τη δεκαετία του '70 μου έδωσε συνέντευξη περίπου 40 σελίδων. Αλλά το παρακάτω μικρό απόσπασμα αποτελεί μια καλή ανακεφαλαίωση στο τι είπε στη συνέντευξη. Περιγράφει πως νιώθει όταν η σύνθεση πάει καλά:
«Κι εσύ βλέπεις τον εαυτό σου να βυθίζεται σε μια εκστατική κατάσταση, σε σημείο που νιώθεις ότι σχεδόν δεν υπάρχεις. Το χέρι μοιάζει να μην ακολουθεί το σώμα και δεν έχω σχέση με τα όσα συμβαίνουν. Απλώς κάθομαι εκεί, παρατηρητής, σε μια κατάσταση δέους και θαυμασμού. Κι έτσι, απλά, όλα ξεχειλίζουν από μόνα τους»
Και το περιγράφει ως μια κατάσταση έκστασης. Έκσταση στα αρχαία Ελληνικά σήμαινε το να στέκεσαι δίπλα σε κάτι, στο περιθώριο του. Και μετά ουσιαστικά έγινε αναλογία για μια διανοητική κατάσταση όπου νιώθεις ότι αυτό που κάνεις δεν είναι μέρος της καθημερινής σου ρουτίνας. Έτσι έκσταση ουσιαστικά σημαίνει να περνάς σε μια άλλη πραγματικότητα. Λέει λοιπόν στη συνέντευξή του ότι είναι σαν να εισέρχεσαι σε μια διαφορετική πραγματικότητα. Λέει επίσης ότι η εμπειρία είναι τόσο έντονη που αισθάνεται λες και δεν υπάρχει. Και αυτό ακούγεται ως μια ρομαντική υπερβολή. Αλλά, στην πραγματικότητα, το νευρικό μας σύστημα αδυνατεί να επεξεργαστεί περισσότερα από 110 bit πληροφορίας ανά δευτερόλεπτο. Προκειμένου ακούγοντάς με να καταλάβετε τι λέω, χρειάζεται να επεξεργαστείτε περίπου 60 bit ανά δευτερόλεπτο. Για αυτό δεν μπορείτε να ακούσετε πάνω από δυο ανθρώπους. Δεν μπορείτε να κατανοήσετε όταν περισσότεροι από δύο άνθρωποι σας απευθύνονται.
Όταν έχετε πραγματικά απορροφηθεί σε αυτήν την ευχάριστη διαδικασία του να δημιουργήσετε κάτι καινούριο, όπως αυτός ο άνδρας, δεν του περισσεύει αρκετή συγκέντρωση για να παρατηρήσει πώς νιώθει το σώμα του ή να σκεφτεί τα προβλήματα στο σπίτι του. Δεν μπορεί να νιώσει ότι είναι πεινασμένος ή κουρασμένος. Το σώμα του εξαφανίζεται, η ταυτότητά του εξαφανίζεται από τη συνείδησή του, γιατί δεν διαθέτει αρκετή προσοχή, όπως όλοι μας, για να κάνει καλά κάτι που απαιτεί αρκετή συγκέντρωση. Και την ίδια στιγμή να αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του. Έτσι η ύπαρξη προσωρινά έχει μπει στην άκρη. Ισχυρίζεται μάλιστα ότι το χέρι του φαίνεται σαν να κινείται από μόνο του.
Αυτή η αυτόματη, αυθόρμητη διαδικασία που περιγράφει μπορεί να συμβεί μόνο σε κάποιο άτομο που είναι πολύ καλά εξασκημένο και έχει αναπτύξει τεχνική. Και έχει καταλήξει κοινός τόπος στη μελέτη της δημιουργικότητας ότι δεν μπορείς να δημιουργήσεις τίποτα χωρίς, το λιγότερο, 10 χρόνια εμβάθυνσης στην τεχνική γνώση ενός συγκεκριμένου τομέα. Είτε είναι μαθηματικά είτε μουσική, απαιτείται τόσος καιρός για να μπορείς να ξεκινήσεις να αλλάζεις κάτι με τέτοιο τρόπο που να το βελτιώνεις από ότι ήταν πριν. Όταν αυτό συμβαίνει αναφέρει ότι η μουσική απλά ρέει προς τα έξω. Και με βάση όλες αυτές τις συνεντεύξεις, αυτή είναι μια συνέντευξη που έκανα πριν από 30 χρόνια, και ήταν πολλοί εκείνοι που το περιέγραψαν ως μια πηγαία ροή ώστε να ονομάσω αυτό τον τύπο εμπειρίας, "εμπειρία ροής". Και αυτό συμβαίνει σε διαφορετικούς χώρους. Μπορείτε να βρεθείτε σε κατάσταση ροής, και θα είναι όταν η πρόκληση είναι υψηλότερη από το μέσο όρο και οι ικανότητες είναι επίσης πάνω από το μέσο όρο. Και μπορεί να κάνετε πράγματα με διαφορετικό τρόπο από άλλους, αλλά για όλους που βρίσκονται στο κανάλι ροής, θα είναι όταν κάνετε αυτό που πραγματικά σε αρέσει να κάνετε, να παίζετε πιάνο, πιθανώς, να είστε με τον καλύτερό σας φίλο, ίσως δουλεύοντας, εάν η δουλειά είναι αυτό που σας παρέχει την κατάσταση ροής. Δυστυχώς, η εμπειρία πολλών ανθρώπων βρίσκεται στην απάθεια. Σε αυτήν την εμπειρία συνεισφέρει περισσότερο το να παρακολουθείς τηλεόραση και αμέσως μετά το να κάθεσαι στην τουαλέτα. Και, αν και μερικές φορές παρακολουθώντας τηλεόραση, περίπου το 7 - 8% του χρόνου είναι σε κατάσταση ροής, αλλά αυτό είναι όταν επιλέγεις το πρόγραμμα που πραγματικά θέλεις να παρακολουθήσεις και λαμβάνεις ανατροφοδότηση από αυτό.
(Από την ομιλία του Τσίκζεντμιχαϊ στο TED το 2004 με τίτλο: «Ροή, το μυστικό της Ευτυχίας»).
Αυτή η εμπειρία είναι θαυμάσια: το χαρακτηριστικό σημάδι της ροής είναι μια αίσθηση αυθόρμητης χαράς, και αγαλλίασης. Είναι μια κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι απορροφώνται εντελώς από αυτό που κάνουν, δίνοντας την αμέριστη προσοχή τους στο έργο που έχουν να εκτελέσουν, ενώ η αντίληψή τους γίνεται ένα με τις πράξεις τους. Πράγματι, η ροή ανακόπτεται αν συλλογίζεται κανείς πολύ έντονα τα όσα συμβαίνουν. Ακόμα και η ίδια η σκέψη «αυτό το κάνω καταπληκτικά» μπορεί να διασπάσει την αίσθηση της ροής. Η προσοχή συγκεντρώνεται τόσο πολύ, που οι άνθρωποι συνειδητοποιούν μόνο το στενό πλαίσιο της αντίληψης που συνδέεται με τον άμεσο στόχο, και χάνουν την αίσθηση του χρόνου και του χώρου. Ένας χειρούργος, για παράδειγμα, θυμάται μια πολύ δύσκολη εγχείρηση κατά την οποία βρέθηκε σε ροή. Όταν ολοκλήρωσε την επέμβαση, πρόσεξε μια στοίβα πέτρες και σοβάδες στο πάτωμα του χειρουργείου και ρώτησε τι είχε συμβεί. ... ενώ εκείνος ήταν αφοσιωμένος στην εγχείρηση, ένα μέρος από το ταβάνι είχε υποχωρήσει. Δεν το είχε πάρει είδηση.
Η ροή είναι μια κατάσταση λήθης του εαυτού, το αντίθετο της περισυλλογής και της ανησυχίας. Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή είναι τόσο απορροφημένοι με το έργο που έχουν μπροστά τους, ώστε χάνουν την αίσθηση του (καθημερινού) εαυτού τους, εγκαταλείπουν τις μικρές (καθημερινές) ανησυχητικές σκέψεις, την υγεία, τους λογαριασμούς που τρέχουν, ακόμα και την ίδια την ευημερία της καθημερινής ζωής. Υπό την έννοια αυτή οι στιγμές της ροής είναι «εκτός Εγώ». Άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή επιδεικνύουν έναν δεξιοτεχνικό έλεγχο πάνω σε αυτό που επιτελούν και οι αντιδράσεις τους είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τις εναλλασσόμενες απαιτήσεις της εργασίας τους. Και παρόλο που οι άνθρωποι έχουν τις καλύτερες επιδόσεις σε κατάσταση ροής, δεν ενδιαφέρονται για το πόσο καλά πηγαίνουν, ούτε απασχολούνται με σκέψεις επιτυχίας ή αποτυχίας - αυτό που τους παρακινεί είναι η ίδια η αγαλλίαση της εργασίας τους.
Η είσοδος σ’ αυτή τη ζώνη μπορεί να επιτευχθεί όταν οι άνθρωποι βρίσκουν ένα έργο στο οποίο έχουν ειδικευθεί, και το αναλαμβάνουν σε ένα επίπεδο που θέτει ελαφρά την ικανότητά τους σε δοκιμασία. Όπως μου είπε ο Τζικτζεντμιχάλι: «Οι άνθρωποι φαίνονται ότι συγκεντρώνονται περισσότερο όταν απαιτούνται από αυτούς λίγα περισσότερα από τα συνηθισμένα, και είναι ικανοί να δώσουν περισσότερα από τα συνηθισμένα. Αν απαιτούνται λίγα από αυτούς, οι άνθρωποι πλήττουν. Αν απαιτούνται πάρα πολλά από αυτούς αγχώνονται. Η ροή επέρχεται στη λεπτή ζώνη μεταξύ πλήξης και άγχους.
Η αυθόρμητη ευχαρίστηση, χάρη και αποτελεσματικότητα που χαρακτηρίζουν τη ροή δε συμβιβάζονται με τις «συγκινησιακές πειρατείες», στις οποίες οι μεταιχμιακές εξάρσεις (θυμού ή επιθυμίας) μπλοκάρουν τον υπόλοιπο εγκέφαλο. Η ποιότητα της προσοχής στη ροή είναι χαλαρή, αν και πολύ εστιασμένη. Πρόκειται για μια συγκέντρωση πολύ διαφορετική από την προσπάθεια να εστιάσουμε σε κάτι την προσοχή μας όταν νιώθουμε κούραση ή πλήξη, ή όταν η προσοχή μας καταλαμβάνεται από οχληρά συναισθήματα, όπως είναι το άγχος ή ο θυμός.
Στη ροή υπάρχει ένα συναίσθημα ήπιας έκστασης. Αυτή η έκσταση μοιάζει να είναι ένα υπο-προϊόν της εστίασης της προσοχής που είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ροής.
Παρατηρώντας ένα άτομο σε ροή, έχουμε την εντύπωση ότι το δύσκολο είναι εύκολο. Η άριστη επίδοση μοιάζει φυσιολογική και συνηθισμένη. ... μέσα στο μυαλό επαναλαμβάνεται ένα παρόμοιο παράδοξο: οι πιο απαιτητικοί στόχοι επιτυγχάνονται με τη λιγότερη κατανάλωση νοητικής ενέργειας. Στη ροή ο εγκέφαλος βρίσκεται σε μια «ψύχραιμη» κατάσταση, όπου η εγρήγορση και οι αναστολές του νευρικού κυκλώματος εναρμονίζονται με τις απαιτήσεις της στιγμής. Όταν οι άνθρωποι εμπλέκονται σε δραστηριότητες που αιχμαλωτίζουν αμαχητί την προσοχή τους και την απασχολούν, ο εγκέφαλος τους «ηρεμεί», με την έννοια ότι παρουσιάζει μια ελάττωση της διέγερσης του φλοιού.
Μια έντονη αυτοσυγκέντρωση – εστίαση που πυροδοτείται από ανησυχία – προκαλεί αυξημένη δραστηριοποίηση του φλοιού. Όμως η ζώνη της ροής και της άριστης απόδοσης μοιάζει σαν όαση αποτελεσματικότητας του φλοιού με την ελάχιστη κατανάλωση νοητικής ενέργειας. ... Στην κατάσταση αυτή ακόμα και η σκληρή δουλειά μπορεί να είναι αναζωογονητική και ανανεωτική, και όχι εξαντλητική.
… το κίνητρο για να βελτιωθούμε περισσότερο σε κάτι, είτε είναι βιολί είτε χορός είτε μελέτη της γενετικής, είναι τουλάχιστον εν μέρει το να βρισκόμαστε σε ροή ενώ ασχολούμαστε με αυτό. … όσοι κατά τα φοιτητικά τους χρόνια είχαν γευθεί την αγνή χαρά της ζωγραφικής αυτής καθαυτήν είχαν γίνει τελικά σοβαροί καλλιτέχνες. Αυτού που είχαν παροτρυνθεί να ακολουθήσουν τις Καλές Τέχνες κάνοντας όνειρα για φήμη και πλούτη, ως επί το πλείστον απομακρύνθηκαν από την τέχνη μετά την αποφοίτησή τους.
Όπως ακριβώς η ροή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την υπεροχή σε μια τεχνική, ένα επάγγελμα ή μια τέχνη, το ίδιο συμβαίνει και με τη μάθηση. Οι σπουδαστές που μπαίνουν σε ροή κατά τη διάρκεια της μελέτης τους έχουν καλύτερες επιδόσεις, σχεδόν ανεξάρτητες από τις δυνατότητές τους, όπως αυτές μετρήθηκαν από τα τεστ επιδόσεων.Οι φοιτητές με τις υψηλές επιδόσεις ένιωθαν με τη μελέτη τους να απορροφώνται ευχάριστα και να μπαίνουν σε ροή … οι φοιτητές με τις χαμηλές επιδόσεις έβρισκαν ικανοποίηση και έμπαιναν σε ροή στις συναναστροφές και όχι στη μελέτη. Οι φοιτητές που πετυχαίνουν, και εκμεταλλεύονται στο έπακρο το δυναμικό τους, παρασύρονται πιο συχνά σε εντατική μελέτη, επειδή τους βάζει σε μια κατάσταση ροής.
«Η ροή είναι μια εσωτερική κατάσταση που σημαίνει ότι το παιδί ασχολείται με κάτι που του ταιριάζει. Πρέπει να βρεις κάτι που σου αρέσει και να μείνεις σ’ αυτό». … Το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η επιδίωξη του συγκεκριμένου τομέα – είτε είναι ο χορός είτε τα μαθηματικά είτε η μουσική – είναι η πηγή της χαράς της ροής. Και από τη στιγμή που απαιτείται να σπρώξει κανείς στα άκρα τις ικανότητές του για να φθάσει σε ροή, έχει ένα πρωταρχικό κίνητρο για να βελτιώνεται όλο και περισσότερο. Το παιδί γίνεται ευτυχισμένο. … Και ποιος δε θυμάται το σχολείο, τουλάχιστον κάποιες στιγμές του, ως ατέλειωτες ζοφερές ώρες πλήξης, τονισμένες από στιγμές εντονότατου άγχους; Η επιδίωξη της ροής μέσω της μάθησης είναι μια πιο ανθρώπινη, φυσιολογική και, πιθανότατα, πιο αποτελεσματική μέθοδος για να θέσουμε τα συναισθήματα στην υπηρεσία της παιδείας.
(Daniel Goleman, Η Συναισθηματική Νοημοσύνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ. . 141-146).
Ροή, είναι η αυτοσυγκέντρωση σε μια ευχάριστη δραστηριότητα, που ζητάει από σένα να δώσεις το μέγιστο των ικανοτήτων σου. Το μυστικό είναι να την αφήνεις να σε απορροφάει, να τη ζεις με όλη σου την καρδιά. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η αυθόρμητη χαρά και η έξαψη που μας συνεπαίρνει, όταν κάνουμε κάτι που μας αρέσει. Εκείνες τις στιγμές δε σκεφτόμαστε τίποτα άλλο εκτός από εκείνο, στο οποίο είμαστε αφοσιωμένοι. Ανία, κατάθλιψη και άγχος δεν έχουν καμία θέση στη ροή. Όταν δίνουμε όλη την προσοχή μας και απολαμβάνουμε αυτό που κάνουμε η αίσθηση του χρόνου και του «εγώ» χάνονται.
Δεν κουράζει η δουλειά, κουράζει η απορρύθμιση, η δουλειά χωρίς ροή: «Όσο εργάζεται κανείς με πνευματικό τρόπο, δεν μπορεί να κουραστεί το σώμα του» (Γερ. Γαβριηλία, Η Ασκητική της Αγάπης, 2η έκδ. Ιανουάριος 1997, σ. 380). «Τι κρίμα, παιδάκι μου, που δεν ξέρεις ακόμα ν’ αγαπάς. Όποιος αγαπά πραγματικά, δεν κουράζεται» (Γερ. Γαβριηλία, Η Ασκητική της Αγάπης, 2η έκδ. Ιανουάριος 1997, σ. 130).
Και μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια: «Η Ροή βραχυκυκλώνεται από την αυτογνωσία», «Flow, is short-circuited by self-awareness» (The Encyclopedia of Positive Psychology, λήμμα Savoring, σελ. 857) (Shane J. Lopez , The Encyclopedia of Positive Psychology, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication 2009, λήμμα Savoring – Απόλαυση, σελ. 857. Στο Διαδίκτυο: http://www.blackwellreference.com/ και http://torcache.net/). Η προσπάθεια για αυτοανάλυση και αυτογνωσία βραχυκυκλώνει τη Ροή, απορρυθμίζει, μειώνει την ένταση της εμπειρικής αυτής κατάστασης. «Η ροή ανακόπτεται, αν συλλογίζεται κανείς πολύ έντονα τα όσα συμβαίνουν. Ακόμα και η ίδια η σκέψη "αυτό το κάνω καταπληκτικά" μπορεί να διασπάσει την αίσθηση της ροής» (Daniel Goleman, Η Συναισθηματική Νοημοσύνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ. 141-144).
Τηρουμένων των αναλογιών κάτι αντίστοιχο αναφέρει και ο π. Σωφρόνιος: «Στην κατά Θεόν ζωή μου συνέβαινε αρκετές φορές, μόλις συνειδητοποιούσα με τη λογική μου (με την “αριστερά μου”) αυτό που γινόταν μέσα μου κατά συγκατάβαση Θεού, ένιωθα το Φως να με εγκαταλείπει» (Αρχιμ. Σωφρονίου, Οψόμεθα τον Θεόν Καθώς Εστι, εκδ. Ι.Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας 2010, σελ. 279). Και αλλού: «Η λογική αυτοεξέταση κατά την ώρα της θείας επισκέψεως όχι μόνο υποβιβάζει την ένταση της θεωρίας του Φωτός, αλλά οδηγεί και στην κατάπαυση της ενεργούσης θεωρίας» (Αρχιμ. Σωφρονίου, Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης (1866-1938), εκδ. Ι.Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας 2011, σελ. 239-241).
Καθώς και ο άγιος Πορφύριος: «Μη γνώτω η αριστερά σου τι ποιεί η δεξιά σου. Να μην παίρνει είδηση ο κακός εαυτός. Να ζείτε τον Παράδεισο και να μην το γνωρίζει ο κακός εαυτός σας και το φθονήσει» (Βίος και Λόγοι, Γέρ. Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Ι. Μονή Ζωοδόχου Πηγής, Β’ έκδ. Απρίλιος 2003, σ. 269). Και αλλού: «Η πνευματική εργασία που κάνετε στα βάθη της ψυχής σας να γίνεται μυστικά να μη γίνεται αντιληπτή όχι μόνο απ’ τους άλλους αλλά ούτε κι από σας τους ίδιους. Ό,τι κάνει ο καλός εαυτός σας, ας μην το παίρνει είδηση ο κακός. “Μη γνώτω η αριστερά σου τι ποιεί η δεξιά σου”. “Αριστερά” είναι ο αντίθετος εαυτός μας, που, όταν το πάρει είδηση, θα τα χαλάσει όλα. Ο αντίθετος είναι ο κακός εαυτός μας – το λέμε έτσι πιο εξευγενισμένα. Νέος είναι ο εν Χριστώ εαυτός μας, ενώ ο άλλος είναι ο παλαιός. Χρειάζεται τέχνη για να μην παίρνει είδηση ο παλαιός. Χρειάζεται τέχνη και κυρίως η χάρις του Θεού. Υπάρχουν μερικά μυστικά. … Για παράδειγμα θέλετε να γευθείτε μια χαρά απ’ τον Θεό; Ποιο είναι εδώ το μυστικό; Έστω κι αν την πιστεύετε κι αν τη ζητάτε τη χαρά και λέτε, “δεν μπορεί παρά να μου τήνε δώσει ο Θεός”, Εκείνος δεν τη δίδει. Και αιτία είστε εσείς οι ίδιοι. Όχι ότι ο Θεός δεν θέλει να τη δώσει αυτή τη χαρά, αλλά όλο το μυστικό είναι η δική μας απλότης και απαλότης. Όταν λείπει η απλότης και λέτε, “θα κάνω αυτό κι ο Θεός θα μου δώσει αυτό που ζητώ, θα κάνω εκείνο, θα κάνω το άλλο …” δεν γίνεται. Ναι να κάνω τούτο το άλλο αλλά με τόση μυστικότητα, με τότη απλότητα, με τόση απαλότητα, ώστε κι εγώ ο ίδιος που το ζητάω να μην το παίρνω είδηση. Απλά, απαλά θα κάνετε το καθετί. … Ο αγαθός, ο καλοκάγαθος, αυτός που δεν έχει πονηρούς λογισμούς, ελκύει την χάρι του Θεού. Κυρίως η αγαθότητα και η απλότητα ελκύουν την χάρι του Θεού· είναι οι προϋποθέσεις, για να έλθει ο Θεός και “μονήν ευρήσει”. Αλλά πρέπει να γνωρίζει ο αγαθός και τις πονηριές του διαβόλου και των ανθρώπων, διότι πολύ θα ταλαιπωρείται» (Βίος και Λόγοι, Γέρ. Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Ι. Μονή Ζωοδόχου Πηγής, Β’ έκδ. Απρίλιος 2003, σ. 295-298).
Η ροή είναι η μεταφορά ενέργειας–πληροφορίας στα υγρά. Αντίστοιχα η μεταφορά ενέργειας–πληροφορίας στα αέρια ονομάζεται πνοή. Πνοή, πνεύμα, πνευματική ζωή, ζωή στη κατάσταση της Ροής.
Σημαντικότερα βιβλία του Τσίκζεντμιχαϊ:
Εργογραφία στα αγγλικά.
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1975). Beyond Boredom and Anxiety: Experiencing Flow in Work and Play, San Francisco: Jossey-Bass.
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1978) Intrinsic Rewards and Emergent Motivation in The Hidden Costs of Reward : New Perspectives on the Psychology of Human Motivation eds Lepper, Mark R;Greene, David, Erlbaum: Hillsdale: NY 205-216
• Csikszentmihalyi, Mihaly and Csikszentmihalyi, Isabella Selega, eds. (1988). Optimal Experience: Psychological studies of flow in consciousness, Cambridge: Cambridge University Press.
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper and Row.
Το βιβλίο αυτό έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά: Ροή: η ψυχολογία της Ευτυχίας
Ο ψυχολόγος Csikszentmihalyi με τη φημισμένη του έρευνα για τη «βέλτιστη εμπειρία» μας έδειξε ότι αυτό που κάμνει μια εμπειρία πραγματικά απολαυστική είναι μια κατάσταση της συνείδησης που ονόμασε «ροή». Κατά τη διάρκεια της ροής οι άνθρωποι βιώνουν βαθιά απόλαυση, δημιουργικότητα και ένα βίωμα ολοκληρωτικής εμπλοκής με τη ζωή, ζουν έντονα, νιώθουν ότι είναι απόλυτα ζωντανοί. Σε αυτή τη νέα έκδοση του κλασικής του πλέον, πρωτοποριακής εργασίας προτείνει τρόπους με τους οποίους μπορούμε να ελέγχουμε αυτή την κατάσταση και να μην την αφήνουμε στη τύχη. Ροή: Η ψυχολογία της βέλτιστης εμπειρίας μας διδάσκει, βάζοντας στη σειρά τις πληροφορίες που έρχονται στη συνείδησή μας, να ανακαλύψουμε την αληθινή ευτυχία και να βελτιώσουμε σημαντικά την ποιότητα της ζωής μας. (Μετάφραση από www.amazon.com)
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1994). The Evolving Self, New York: Harper Perennial.
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1996). Creativity : Flow and the Psychology of Discovery and Invention. New York: Harper Perennial.
Το βιβλίο του Csikszentmihalyi «Δημιουργικότητα: Η Ροή και η Ψυχολογία της Ανακάλυψης και της Εφεύρεσης», βασισμένο σε συνεντεύξεις με 91 διεθνώς αναγνωρισμένους δημιουργικούς ανθρώπους –μεταξύ των οποίων ο νομπελίστας φυσικός John Bardeen http://en.wikipedia.org/ 1908-1991, η καλλιτέχνης-performer Kitty Carlisle Hart http://en.wikipedia.org/ (1910-2007), η συγγραφέας Denise Levertov http://en.wikipedia.org/ (1923-1997), ο μουσικός της τζαζ Oscar Peterson http://en.wikipedia.org/ (1925-2007), ο διευθυντής-ηλεκτρονικός Robert Galvin http://en.wikipedia.org/ (1922-2011) πετυχημένος Διευθύνων Σύμβουλος της Motorola από το 1959 μέχρι το 1986– προσφέρει μια εξαιρετικά ευανάγνωστη ανατομία της δημιουργικότητας. Όπως υποστηρίζει ο Csikzentmihalyi η δημιουργικότητα απαιτεί και μια κουλτούρα κι ένα σύνολο επιλογών που να την τονώνουν και να την αξιοποιούν. Στηριζόμενος στο προηγούμενο βιβλίο του ο Csikzentmihalyi και επεκτείνοντας, προτείνει ότι η πολύπλοκη και δύσκολη εργασία συμπλέει με τη «ροή». Συνθέτοντας τα αποτελέσματα της μελέτης του αναφέρει ότι αυτοί από τους οποίους πήρε συνέντευξη δεν ήσαν δημοφιλείς κατά τη διάρκεια της εφηβείας τους, ούτε ξεχώριζαν ανάμεσα στους συμφοιτητές τους, αλλά επιδείκνυαν μια έντονα εστιασμένη προσοχή, πράγμα που διατήρησαν αργότερα στις μελλοντικές ενασχολήσεις τους. Ο συγγραφέας μας υπενθυμίζει ότι ενώ τα άτομα μπορούν να δημιουργήσουν τις δικές τους ευκαιρίες, μια κοινωνία που προσφέρει υποστηρικτικούς πορούς, κίνητρα και ανταμοιβές, μπορεί να ενισχύσει τη δημιουργικότητα. Η συμβουλή του μπορεί να ακούγονται απλοϊκή: «Φροντίστε κάθε μέρα να ενθουσιάζεστε με κάτι» αλλά μάλλον αξίζει. (Μετάφραση από www.amazon.com)
• Csikszentmihalyi, Mihaly (1998). Finding Flow: The Psychology of Engagement With Everyday Life. Basic Books.
Το βιβλίο του Csikszentmihalyi, «Finding Flow» («Βρίσκοντας τη Ροή: Η Ψυχολογία της Εμπλοκής μας με την Καθημερινή Ζωή»), ταυτόχρονα ψυχολογική μελέτη και βιβλίο αυτοβοήθειας, είναι ένας αναλυτικός οδηγός που μας βοηθά να ξανακερδίσουμε τον έλεγχο της ζωής μας. Στηριζόμενος σε μια εκτεταμένη μελέτη χιλιάδων ατόμων, υποστηρίζει ότι συχνά περνάμε τις μέρες μας χωρίς αυτοεπίγνωση και χωρίς να έχουμε καμιά επαφή με την καρδιά μας. Αυτή η απουσία προσοχής μας κάνει συνεχώς να παραπαίουμε ανάμεσα σε δύο άκρα: το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας το περνάμε με άγχος και πίεση, λόγω της εργασίας και των υποχρεώσεων μας, ενώ κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου μας έχουμε τη τάση να πέφτουμε σε μια παθητική βαρεμάρα, πλήξη. Το κλειδί για τον Csikszentmihalyi είναι να προκαλούμε τον εαυτό μας με στόχους που απαιτούν μεγάλη προσπάθεια και αυτοπεριορισμό. Αντί να παρακολουθείτε τηλεόραση, παίξτε πιάνο. Μεταμορφώστε μια υποχρέωση ρουτίνας προσεγγίζοντας την διαφορετικά. Με λίγα λόγια, μάθετε τη χαρά του ολοκληρωτικού δοσίματος, της ολοκληρωτικής εμπλοκής. Αν και φαινομενικά απλές, οι συμβουλές, τα μαθήματα του βιβλίου «Finding Flow» («Βρίσκοντας τη Ροή»), θα αλλάξουν τη ζωή σας. (Μετάφραση από www.amazon.com)
• Gardner, Howard, Csikszentmihalyi, Mihaly, and Damon, William (2002). Good Work: When Excellence and Ethics Meet. New York, Basic Books.
Τι μπορεί να σημαίνει «Καλή Εργασία: Όταν η Τελειότητα και η Ακεραιότητα Συναντιούνται»; Ποιές στρατηγικές επιτρέπουν στους ανθρώπους να παραμένουν ηθικά ακέραιοι και να διατηρούν δεοντολογικά πρότυπα σε μια εποχή που οι δυνάμεις της αγοράς ασκούν πρωτοφανή πίεση και τα δεδομένα της εργασίας έχουν αλλάξει ριζικά από την τεχνολογική καινοτομία; Αυτά είναι τα ερωτήματα στον πυρήνα αυτής της σημαντικής συνεργασίας τριών προσωπικοτήτων της Ψυχολογίας (Gardner, Csikszentmihalyi and Damon). Με γλαφυρές πραγματικές ιστορίες ανθρώπων που χρειάστηκε να πάρουν δύσκολες αποφάσεις, το βιβλίο «Good Work» («Καλή Εργασία») μας προσφέρει μια ισχυρή ενόραση για ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα της εποχής μας και την μελλοντική πορεία της επιστήμης, της τεχνολογίας και της επικοινωνίας. (Μετάφραση από www.amazon.com)
• Gardner, Howard, Csikszentmihalyi, Mihaly, and Damon, William (2002). Good Business: Leadership, Flow, and the Making of Meaning. Basic Books.
Εργογραφία στα ελληνικά.
Στα ελληνικά έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη το βιβλίο του:
Csikszentmihalyi, Mihaly (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper and Row:
• Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ, Ροή: η ψυχολογία της Ευτυχίας Εκδόσεις Καστανιώτη 2009.
Η «ροή» εξετάζει τη διαδικασία που απαιτείται για να κατακτηθεί η ευτυχία μέσα από τον έλεγχο της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου. Όμως τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να χαίρονται τη ζωή; Ποιες είναι οι εσωτερικές εμπειρίες που την καθιστούν αξιόλογη; Με το βιβλίο αυτό ο ψυχολόγος Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ δίνει σαφείς απαντήσεις, έχοντας μελετήσει τις καταστάσεις της «βέλτιστης εμπειρίας»: δηλαδή τις καταστάσεις όπου νιώθουμε συγκεντρωμένοι και βαθιά χαρούμενοι. Οι έρευνες κατέδειξαν ότι μια εμπειρία γίνεται πραγματικά ικανοποιητική όταν ο συνειδητός νους βρίσκεται σε ροή: σε μια κατάσταση προσήλωσης τόσο έντονης, που ισοδυναμεί με απόλυτη αφοσίωση σε μια δραστηριότητα. Όλοι μας βιώνουμε εμπειρίες ροής και είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε τα χαρακτηριστικά τους: νιώθουμε δυνατοί, έχουμε τον έλεγχο των καταστάσεων και οι ικανότητές μας λειτουργούν στο έπακρο. Ο χρόνος και διάφορα προβλήματα συναισθηματικής φύσεως εξαφανίζονται, ενώ μας πλημμυρίζει μια υπέροχη αίσθηση υπέρβασης. Στο βιβλίο του ο Τσίκζεντμιχαϊ εξηγεί με ποιο τρόπο μπορούμε να ελέγξουμε αυτή την ευχάριστη κατάσταση, θέτοντας προκλήσεις στον εαυτό μας: αποστολές ή εργασίες που, για το επίπεδο των δυνατοτήτων μας, δεν είναι ούτε πολύ δύσκολες αλλά ούτε και εύκολες. Με τέτοιους στόχους, μαθαίνουμε να ελέγχουμε τις πληροφορίες που εντυπώνονται στο συνειδητό μας νου και έτσι βελτιώνουμε την ποιότητα της ζωής μας, ανακαλύπτοντας τον πραγματικό πλούτο της καθημερινότητας. (Εκδόσεις Καστανιώτη)
TED.com: «Ροή, το μυστικό της ευτυχίας»
Ο Μιχάϊ Τσικσεντμιχάϊ ρωτάει, "τι δίνει αξία στη ζωή;" Επισημαίνοντας ότι τα λεφτά δεν μας κάνουν ευτυχισμένους, μελετάει εκείνους που βρίσκουν διαρκή ευχαρίστηση και ικανοποίηση σε δραστηριότητες που οδηγούν σε κατάσταση 'ροής'.
Ομιλία του Mihaly Csikszentmihalyi (Μιχάϊ Τσικσεντμιχάϊ) στο TED (Technology-Τεχνολογία, Entertainment-Ψυχαγωγία, Design-Σχεδίαση)
με τίτλο:
«Ο Μιχάϊ Τσικσεντμιχάϊ για τη 'ροή'»
Φεβρουάριος 2004
Ολόκληρο το κείμενο των υπότιτλων:
0:11 Μεγάλωσα στην Ευρώπη και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος με πρόλαβε όταν ήμουν μεταξύ 7 και 10 ετών. Τότε συνειδητοποίησα πόσοι λίγοι από τους ενήλικους που ήξερα μπόρεσαν να αντέξουν τις τραγωδίες του πολέμου, πόσοι λίγοι από αυτούς μπόρεσαν να ξαναχτίσουν μια φυσιολογική, γεμάτη, και ευτυχισμένη ζωή όταν η εργασία τους, το σπίτι τους, η ασφάλειά τους καταστράφηκαν από τον πόλεμο. Έτσι, ενδιαφέρθηκα να κατανοήσω τι συνεισφέρει σε μία ζωή που έχει αξία και σημασία. Και προσπάθησα, ως παιδί, ως έφηβος, να διαβάσω φιλοσοφία και να ασχοληθώ με την τέχνη και τη θρησκεία και με πολλά άλλα μονοπάτια που έβλεπα ως πιθανές απαντήσεις σε αυτή την ερώτηση. Και τελικά κατέληξα να ασχοληθώ με την ψυχολογία από τύχη.
1:31 Για την ακρίβεια, ήμουνα σε ένα χιονοδρομικό κέντρο στην Ελβετία χωρίς καθόλου λεφτά ώστε να μπορέσω να διασκεδάσω, γιατί το χιόνι είχε λιώσει και δεν είχα λεφτά για να πάω κινηματογραφο, αλλά ανακάλυψα, διαβάζοντας στην εφημερίδα ότι θα γινόταν μια ομιλία από κάποιον που είχα συναντήσει στο κέντρο της Ζυρίχης, και θα μιλούσε για ιπτάμενους δίσκους. Και σκέφτηκα, εντάξει, αφού δεν μπορώ να πάω να δω κάποια ταινία, τουλάχιστον μπορώ να ακούσω δωρεάν για τους ιπτάμενους δίσκους. Και ο ομιλητής είχε πολύ ενδιαφέρον. Για την ακρίβεια, αντί να μιλήσει για μικρά πράσινα ανθωπάκια, μίλησε για το ότι ο ψυχισμός των Ευρωπαίων είχε τραυματιστεί από τον πόλεμο και πως τώρα πρόβαλαν ιπτάμενους δίσκους στον ουρανό, περίπου όπως τα 'μαντάλα' των αρχαίων Ινδουιστών, είχαν προβληθεί με κάποιο τρόπο στον ουρανό ως μια προσπάθεια να επανακτηθεί κάποια αίσθηση τάξης στο χάος του πολέμου. Και αυτό μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρον. Και έτσι ξεκίνησα να διαβάζω τα βιβλία του μετά την ομιλία. Και ο ομιλητής ήταν ο Καρλ Γιούνγκ, για τον οποίο ή για τη δουλειά του δεν ηξερα τίποτα.
3:09 Μετά ήρθα στην Αμερική να σπουδάσω Ψυχολογία και ξεκίνησα την προσπάθεια να κατανοήσω τις πηγές της ευτυχίας. Αυτό είναι ένα τυπικό αποτέλεσμα που αρκετοί έχουν παρουσιάσει, και υπάρχουν πολλές εκδοχές για αυτό. Αλλά αυτό, για παράδειγμα, δείχνει ότι περίπου το 30% των ανθρώπων που ρωτήθηκαν στις ΗΠΑ από το 1956 λένε ότι η ζωή τους είναι πολύ ευτυχισμένη. Και αυτό δεν έχει αλλάξει καθόλου. Ενώ το προσωπικό εισόδημα, αφαιρώντας την επίδραση του πληθωρισμού, έχει παραπάνω από διπλασιαστεί, σχεδόν τριπλασιαστεί στην ίδια περίοδο. Αλλά, βασικά ανακαλύπτουμε το ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή, ότι μετά από ένα σημείο που αντιστοιχεί, πάνω κάτω, με περίπου 1.000 δολάρια πάνω από το ελάχιστο όριο της φτώχειας, οποιαδήποτε υλική βελτίωση δεν φαίνεται να επηρεάζει πόσο ευτυχισμένοι είναι οι άνθρωποι. Και, για την ακρίβεια, ανακαλύπτουμε ότι η έλλειψη βασικών πόρων, υλικών πόρων, συμβάλλει στη δυστυχία, αλλά η αύξηση των υλικών πόρων δεν αυξάνει την ευτυχία.
4:29 κατά συνέπεια, η έρευνά μου επικεντρώθηκε περισσότερο, μετά την ανακάλυψη ότι αυτά τα ευρήματα αντιστοιχούσαν και με τη δική μου εμπειρία, προσπάθησα να κατανοήσω, σε ποιο μέρος της καθημερινής μας ζωής, της κανονικής μας εμπειρίας, νιώθουμε πραγματικά ευτυχισμένοι. Και για να ξεκινήσω, αυτές οι έρευνες περίπου πριν από 40 χρόνια, άρχισα να μελετάω δημιουργικούς ανθρώπους, στην αρχή καλλιτέχνες και επιστήμονες και ούτω καθεξής, επιδιώκοντας να κατανοήσω τις τους έκανε να νιώθουν ότι η ζωή τους αποκτούσε αξία με το να ασχολούνται με πράγματα για τα οποία πολλοί από αυτούς δεν περίμεναν ούτε δόξα ούτε χρήματα, αλλά που έδινε νόημα και αξία στη ζωή τους.
5:29 Αυτό είναι από έναν από τους κορυφαίους Αμερικάνους συνθέτες, τη δεκαετία του '70. Και η συνέντευξη ήταν 40 σελίδες. Αλλά αυτό το μικρό απόσπασμα αποτελεί μια καλή ανακεφαλαίωση στο τι είπε στη συνέντευξη. Και περιγράφει πως νιώθει όταν η σύνθεση πάει καλά. Και το περιγράφει ως μια κατάσταση έκστασης
5:55 Έκσταση στα αρχαία Ελληνικά σήμαινε απλά το να στέκεσαι δίπλα σε κάτι, στο περιθώριο του. Και μετά ουσιαστικά έγινε αναλογία για μια διαννοητική κατάσταση όπου νιώθεις ότι αυτό που κάνεις δεν είναι μέρος της καθημερινή σου ρουτίνας. Έτσι έκσταση ουσιαστικά σημαίνει να περνάς σε μια άλλη πραγματικότητα. Και είναι ενδιαφέρον, εάν το καλοσκεφτείτε, πως, όταν σκεφτόμαστε για τους πολιτισμούς που θεωρούμε ότι αποτέλεσαν κορυφαίες ανθρώπινες επιτυχίες είτε μιλάμε για την Κίνα, την αρχαία Ελλάδα, τον Ινδικό πολιτισμό, ή τους Μάγια ή τους Αιγύπτιους - ό,τι ξέρουμε τέλος πάντων για αυτούς είναι πραγματικά οι εκστάσεις τους και όχι η καθημερινότητά τους. Ξέρουμε για τους ναούς που έχτισαν, ώστε οι άνθρωποι να έρχονταν να βιώσουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Ξέρουμε για τις αρένες, τα θέατρα -- αυτά είναι ερείπια των πολιτισμών και είναι τα μέρη όπου οι άνθρωποι πήγαιναν να βιώσουν μια πιο συμπυκνωμένη, πιο δομημένη εμπειρία.
7:13 Αυτός ο άνδρας δεν χρειάζεται να πάει σε ένα αντίστοιχο μέρος, που είναι επίσης, αυτό το μέρος, η αρένα, χτισμένη όπως ένα Αρχαιοελληνικό αμφιθέατρο, είναι ακόμα ένα μέρος έκστασης. Συμμετέχουμε σε μια πραγματικότητα που είναι διαφορετική από την καθημερινότητα στην οποία έχουμε συνηθίσει Αλλά αυτός ο άνδρας δεν χρειάζεται να πάει εκεί. το μόνο που χρειάζεται είναι ένα κομμάτι χαρτί για να βάλει μερικά σημάδια, και όσο το κάνει, μπορεί να φαντάζεται ήχους που δεν έχουν ξαναυπάρξει σε αυτό τον συγκεκριμένο συνδυασμό. Και μόλις φτάσει σε αυτό το σημείο όπου αρχίζει να δημιουργεί, όπως έκανε η Jennifer στον αυτοσχεδιασμό της, να δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα, αυτό είναι μια στιγμή έκστασης. Εισέρχεται σε μια διαφορετική πραγματικότητα. Λέει επίσης ότι η εμπειρία είναι τόσο έντονη που αισθάνεται λες και δεν υπάρχει. Και αυτό ακούγεται ως μια ρομαντική υπερβολή. Αλλά, στην πραγματικότητα, το νευρικό μας σύστημα αδυνατεί να επεξεργαστεί περισσότερα από 110 bit πληροφορίας ανά δευτερόλεπτο. Προκειμένου ακούγοντάς με να καταλάβετε τι λέω, χρειάζεται να επεξεργαστείτε περίπου 60 bit ανά δευτερόλεπτο. Για αυτό δεν μπορείτε να ακούσετε πάνω από δυο ανθρώπους. Δεν μπορείτε να κατανοήσετε όταν περισσότεροι από δύο άνθρωποι σας απευθύνονται.
8:44 Όταν έχετε πραγματικά απορροφηθεί σε αυτήν την ευχάριστη διαδικασία του να δημιουργήσετε κάτι καινούριο, όπως αυτός ο άνδρας, δεν του περισσεύει αρκετή συγκέντρωση για να παρατηρήσει πώς νιώθει το σώμα του ή να σκεφτεί τα προβλήματα στο σπίτι του. Δεν μπορεί να νιώσει ότι είναι πεινασμένος ή κουρασμένος. Το σώμα του εξαφανίζεται, η ταυτότητά του εξαφανίζεται από τη συνείδησή του, γιατί δεν διαθέτει αρκετή προσοχή, όπως όλοι μας, για να κάνει καλά κάτι που απαιτεί αρκετή συγκέντρωση. Και την ίδια στιγμή να αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του. Έτσι η ύπαρξη προσωρινά έχει μπει στην άκρη. Ισχυρίζεται μάλιστα ότι το χέρι του φαίνεται σαν να κινείται από μόνο του. Εγώ, και να κοίταγα το χέρι μου για δύο εβδομάδες συνέχεια, δεν θα ένιωθα τέτοιο δέος ή θαυμασμό, γιατί απλά δεν μπορώ να συνθέσω μουσική.
9:54 Αυτό, λοιπόν, που δεν σας λέει εδώ, αλλά φαίνεται σε άλλα σημεία της συνέντευξης, είναι ότι αυτή η αυτόματη, αυθόρμητη διαδικασία που περιγράφει μπορεί να συμβεί μόνο σε κάποιο άτομο που είναι πολύ καλά εξασκημένο και έχει αναπτύξει τεχνική. Και έχει καταλήξει κοινός τόπος στη μελέτη της δημιουργικότητας ότι δεν μπορείς να δημιουργήσεις τίποτα χωρίς, το λιγότερο, 10 χρόνια εμβάθυνσης στην τεχνική γνώση ενός συγκεκριμένου τομέα. Είτε είναι μαθηματικά είτε μουσική, απαιτείται τόσος καιρός για να μπορείς να ξεκινήσεις να αλλάζεις κάτι με τέτοιο τρόπο που να το βελτιώνεις από ότι ήταν πριν. Όταν αυτό συμβαίνει αναφέρει ότι η μουσική απλά ρέει προς τα έξω. Και με βάση όλες αυτές τις συνεντεύξεις, αυτή είναι μια συνέντευξη που έκανα πριν από 30 χρόνια, και ήταν πολλοί εκείνοι που το περιέγραψαν ως μια πηγαία ροή ώστε να ονομάσω αυτό τον τύπο εμπειρίας, "εμπειρία ροής". Και αυτό συμβαίνει σε διαφορετικούς χώρους.
11:12 Για παράδειγμα, ένας ποιητής το περιγράφει ως εξής. Αυτό είναι από ένα φοιτητή μου που πήρε συνέντευξη από μερικούς από τους κορυφαίους συγγραφείς και ποιητές στις Η.Π.Α. Και περιέγραψε την ίδια ξεκούραστη, αυθόρμητη αίσθηση που αποκτάς όταν εισέρχεσαι σε αυτή την κατάσταση έκστασης. Ο ποιητής εκείνος το περιέγραφε όπως το να ανοίγεις μια πόρτα που αιωρείται στον ουρανό, παρόμοια περιγραφή που έδωσε ο Αλβέρτος Αϊνστάιν για το πως φαντάζεται τις δυνάμεις της σχετικότητας όταν έσπαγε το κεφάλι του να κατανοήσει πως λειτουργούν. Αλλά συμβαίνει και σε άλλες ασχολίες. Για παράδειγμα, μία φοιτήτρια μου, η Susan Jackson από την Αυστραλία, που ασχολήθηκε με μερικούς από τους κορυφαίους αθλητές του κόσμου. Και εδώ μπορείτε να δείτε στην περιγραφή ενός Ολυμπιακού αθλητή στο πατινάζ την ίδια ουσιαστικά περιγραφή της φαινομενολογίας της εσωτερικής κατάστασης του ατόμου. Δεν σκέφτεσαι ότι γίνεται αυτόματα εάν ενωθείς με τη μουσική κ.ο.κ.
12:20 Μπορείτε να το βρείτε επίσης και στο τελευταίο βιβλίο μου που ονομάζεται "Καλές επιχειρήσεις" (Good Business), όπου πήρα συνεντεύξεις σε μερικούς από τους διευθυντές επιχειρήσεων που είχαν ανακυρηχθεί από ομότιμούς τους ως ταυτόχρονα ιδιαίτερα πετυχημένοι αλλά και πολύ ηθικοί, με μεγάλη κοινωνική υπευθυνότητα. Μπορείτε να δείτε ότι αυτοί οι άνθρωποι ορίζουν την επιτυχία ως κάτι που βοηθάει τους άλλους και ταυτόχρονα σε κάνει να νιώθεις ευτυχισμένος που εργάζεσαι για αυτό. Και όπως λένε όλοι αυτοί οι πετυχημένοι και υπεύθυνοι διευθυντές επιχειρήσεων για να είσαι πετυχημένος δεν αρκεί μόνο το ένα από τα δύο. Εάν θέλεις μια δουλειά με νόημα, που είναι επίσης πετυχημένη, η Annita Roddick είναι άλλη μια από τους διευθυντές επιχειρήσεων που πήρα συνέντευξη. Είναι η δημιουργός των Body Shop, κάτι σαν τη βασίλισσα των φυσικών καλλυντικών. Είναι ένα είδος πάθους που έρχεται από το να κάνεις το καλύτερο που μπορείς και να έχεις 'ροή' ενώ δουλεύεις.
13:21 Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα φράση από τον Masaku Ibuka, ο οποίος, εκείνο τον καιρό, ξεκινούσε την εταιρεία Sony χωρίς λεφτά, χωρίς κάποιο προϊόν, δεν είχαν προϊόν, δεν είχαν τίποτα, αλλά είχαν μια ιδέα. Και η ιδέα που είχε ήταν να δημιουργήσει ένα χώρο εργασίας όπου μηχανικοί θα μπορούσαν να βιώσουν τη χαρά της τεχνολογικής καινοτομίας, να έχουν τη συναίσθηση της κοινωνικής τους αποστολής και να δουλεύουν όσο ήθελαν. Δεν θα μπορούσα να βρω καλύτερο παράδειγμα για το πως η ροή εισέρχεται στο χώρο εργασίας.
13:56 Όταν κάνουμε τις έρευνές μας, έχουμε κάνει, μαζί με συναδέλφους από όλο τον κόσμο, πάνω από 8,000 συνεντεύξεις, από Δομηνικανούς μοναχούς, και τυφλές καλόγριες, από αναρριχητές των Ιμαλαϊων και βοσκούς Ναβάχο, που απολαμβάνουν τη δουλειά τους. Και ανεξάρτητα από τον πολιτισμό, ανεξάρτητα από την εκπαίδευση ή από οτιδήποτε, αυτές είναι οι επτά συνθήκες που φαίνεται να είναι παρούσες όταν ένα άτομο βρίσκεται σε κατάσταση ροής. Υπάρχει επικέντρωση που όταν γίνει έντονη, οδηγεί σε μια αίσθηση έκστασης, μια αίσθηση διαύγειας, γνωρίζεις επακριβώς τι θέλεις να πράξεις από τη μια στιγμή στην επόμενη, λαμβάνεις άμεση ανατροφοδότηση. Γνωρίζεις ότι εκείνο που πρέπει να κάνεις είναι εφικτό, αν και δύσκολο, και η αίοσθηση του χρόνου εξαφανίζεται, ξεχνάς τον εαυτό σου, νιώθεις μέρος κάτι μεγαλύτερου. Και όταν οι συνθήκες αυτές είναι παρούσες, αυτό που κάνεις αποκτά αξία από μόνο του.
15:02 Στις έρευνές μας, αναπαριστούμε την καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία με αυτό το απλό σχήμα. Και μπορούμε να υπολογίσουμε με μεγάλη ακρίβεια, γιατί δίνουμε στους ανθρώπους ηλεκτρονικούς βομβητές που χτυπούν 10 φορές την ημέρα, και όποτε χτυπούν λες τί κάνεις, πώς νιώθεις, πού είσαι, τί σκέφτεσαι. Και τα δυο πράγματα που μετράμε είναι ο βαθμός πρόκλησης που βιώνουν οι άνθρωποι εκείνη τη στιγμή και το επίπεδο των ικανοτήτων που νιώθουν ότι έχουν εκείνη τη στιγμή. Έτσι για κάθε άτομο μπορούμε να βρούμε ένα μέσο όρο, που είναι το κεντρικό σημείο σε αυτό το διάγραμμα. Αυτό το σημείο είναι ο μέσος όρος πρόκλησης και ικανοτήτων, και είναι διαφορετικός για τον καθένα. Αλλά έχετε ένα συγκεκριμένο σημείο που βρίσκεται στο κέντρο.
15:50 Εάν γνωρίζουμε ποιο είναι αυτό το κεντρικό σημείο, μπορούμε να προβλέψουμε με ακρίβεια πότε θα βρεθείτε σε κατάσταση ροής, και θα είναι όταν η πρόκληση είναι υψηλότερη από το μέσο όρο και οι ικανότητες είναι επίσης πάνω από το μέσο όρο. Και μπορεί να κάνετε πράγματα με διαφορετικό τρόπο από άλλους, αλλά για όλους που βρίσκονται σε αυτό το κανάλι ροής, αυτή εδώ την περιοχή, θα είναι όταν κάνετε αυτό που πραγματικά σε αρέσει να κάνετε, να παίζετε πιάνο, πιθανώς, να είστε με τον καλύτερό σας φίλο, ίσως δουλεύοντας, εάν η δουλειά είναι αυτό που σας παρέχει την κατάσταση ροής. Οι υπόλοιπες περιοχές είναι ολοένα και λιγότερο θετικές.
16:28 Η διέγερση (arousal) παραμένει καλή γιατί το επίπεδο πρόκλησης είναι υψηλό. Οι ικανότητες δεν είναι όσο ψηλά όσο θα έπρεπε, αλλά μπορείτε να μπείτε σε κατάσταση ροής σχετικά εύκολα με το να βελτιώσετε λίγο περισσότερο τις ικανότητές σας. Άρα η διέγερση είναι η περιοχή που οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν, γιατί είναι εκεί που πιέζονται να βγουν έξω από τη ζώνη άνεσης τους και για να ξαναγυρίσουν στην κατάσταση ροής πρέπει να αναπτύξουν περισσότερο τις ικανότητές τους. Ο έλεγχος (control) είναι επίσης ένα καλό σημείο να βρίσκεστε, γιατί νιώθετε άνετα, αλλά όχι τόσο μεγάλη πρόκληση. Δεν είναι τόσο απαιτητικό πλέον. Και εάν θέλετε να μπείτε στην κατάσταση ροής από τον έλεγχο, πρέπει να αυξήσετε την πρόκληση. Επομένως αυτές οι δύο περιοχές είναι ιδανικές και αλληλοσυμπληρώνονται και από ευτές είναι εύκολο να μπείτε σε κατάσταση ροής.
17:20 Οι άλλοι συνδυασμοί πρόκλησης και ικανοτήτων γίνονται προοδευτικά λιγότερο ιδανικές. Η χαλάρωση (relaxation) είναι καλή, ακόμα νιώθετε εντάξει. Η βαρεμάρα (boredom) ξεκινάει να είναι απωθητική και η απάθεια (apathy) γίνεται πολύ αρνητική, νιώθεις ότι δεν κάνεις τίποτα, δεν χρησιμοποιείς τις ικανότητές σου, δεν υπάρχει πρόκληση. Δυστυχώς, η εμπειρία πολλών ανθρώπων βρίσκεται στην απάθεια. Σε αυτήν την εμπειρία συνεισφέρει περισσότερο το να παρακολουθείς τηλεόραση και αμέσως μετά το να κάθεσαι στην τουαλέτα. Και, αν και μερικές φορές παρακολουθώντας τηλεόραση, περίπου το 7 - 8% του χρόνου είναι σε κατάσταση ροής, αλλά αυτό είναι όταν επιλέγεις το πρόγραμμα που πραγματικά θέλεις να παρακολουθήσεις και λαμβάνεις ανατροφοδότηση από αυτό.
18:17 Η ερώτηση, λοιπόν, που προσπαθούμε να απαντήσουμε - και έχω ξεπεράσει πολύ το χρόνο μου - είναι πως να μεταφέρουμε περισσότερη και περισσότερη από την καθημερινή μας ζωή στο κανάλι της 'ροής'. Και αυτή είναι η πρόκληση που προσπαθούμε να κατανοήσουμε. και κάποιοι από εσάς προφανώς ξέρετε πως να το κάνετε αυθόρμητα χωρίς καμία συμβουλή, αλλά δυστυχώς πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν. Και αυτή είναι η αποστολή μας, ένας τρόπος να το καταφέρνουμε. Εντάξει;
18:47 Σας ευχαριστώ.
18:48 (Χειροκρότημα)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου